Književne novine

IZLOŽBA SLIKA PEĐE MILOSAVLJEVIĆA

Galerija ·:Doma omladine

AKO JE ONO ŠTO NAZIVAMO UMETNOŠĆU

prava umetnost, onda ona traži isto koliko i daje; traži ne samo osetljivost za boju ili formu, izvesnu kulturu gledanja ili upućenost u tekuću stilsku problematiku, već i nešto mnogo važnije: traži jedan deo učešća u transpomovanju materije, sa kojim je umetnik ostvario svoju viziju sveta. Na izvesnoj faustovskoj nedovoljnosti, na izvesnoj govorljivoj nedorečenosti, na izvesnoj konačnoj nedovršemosti, na nekoj vrsti razotkrivenog i zaustavljenog procesa u obojenosti ili komponovanju zasniva slikar Peđa Milosavljević neodoljivost i snagu svoje umetnosti. On, na prvi pogled, deluje odveć meko, rafinirano, osećajno da bi nas maveo na zaključak da pred sobom vidimo dnu neobičnu sposobnost preobražavanja menaničkog u senzibilno. Pa ipak je om umetnik koji je pozadinu svojih vedrih, lepršavih, ljupkih i tananih, prozračnih i raspevanih pejzaža i kompozicija snabdeo gorkim, oporim plodovima razmišljanja i nedoumice. Uprkos njegovim Dubrovnicima koji se kupaju u zlatu sunca i plavetnilu mora, uprkos njegovim konacima u hladu platana i mostovima nad smaragdnom vodom Neretve, uprkos njegovim ljupkim i tromim ženskim aktovima, nostalgičnim krovovima Pariza i cveću rascvetanom na kineski način, Peđa Milosavljević je za mene umetnik koji svakim potezom svoje kičice ispisuje po jednu zabrinutu misao. Pre svega misao o usamljenosti. Formalna strana njegovog slikarstva je u osnovi jedna komponenta psihološkog. Njegova fina, kao suza čista i emaljno tvrda pasta je samo navlaka za gorčinu jednog zaključka ili temperaturu jednog naslućivanja. On je poetičan, — to je tačno, — ali njegova svilasta koloristička tkanja, slična rokajnim goblenima, obmanjuju svojom lirikom; njihov je senzibilni volumem Kkrcat pun dramatike. Obratimo pažnju na činjenicu da njega ne zanima poezija concetta, niti stihovorstvo parnasovaca ili simbolista: on je zanesen teškom, tragičnom, heroiskom Budinom poemom o mudrosti samoće. Nije bitno što na uglovima Peđinih finih i prozračnih akvarela vidimo potpis u duhu lepršave istočnjačke kaligrafije: preko njegovih najboljih platna rasprostro je svoju zloslumu, preteću senku NnOSOTOg, simbol dobrovoline “usamljenosti. Međutim, u prilog ne samo Peđe već i Peđinog slikarstva ide činjenica da ovde nije reč o našoj evropskoj, zapadnjačkoj otuđenosti čoveka; Budin nosorog je usamljenost misli, pribiranje u okviru čistog intelektualizma, odvajanje bitnog od uzgrednih uslova. Pa ipak, ma kako uzvišena, ova bi akumulacija misaonosti bila rđava usluga svakoj umetnosti, pa i Peđinoj, da nju na Peđinim slikama ne prati adekvatan način izražavanja. Neki bi manje iskusan umetnik nesumnjivo pribecao apstrakciji; Peđa je u tom pravcu išao samo do granice uopštavanja forme i materije. Možda će nekoga iznenaditi rasplinutost njegove palete i neočekivano skraćenje planova; pa čak i neka nova vrsta osvetljavanja, strana ovome rafiniranom koloristi. Međutim, to je onaj isti Peđa sa nekadašnjih sunčanih Dubrovnika, starimskih konaka, trijumfalnih kapija Pariza, kiša u Liksanburškom vrtu i protivavionskih balona u Kensingtonu, ali Peđa koji je ovoga puta rasklopio fini mehanizam svoje umetnosti pokazuje nam onu njegovu drugu, misaonu stranu. Za uzvrat, ne nudi nam samo uživanje u konvencionalnim lepotama forme i boje već i učešće u onoj vrsti usamljenosti koju nameće razmišljanje, ovoga puta razmišljanje pred nečim pred čime nismo navikli da razmišljamo: pred slikom. Već samim tim činom, napgnao nas je da učestvujemo u transponovanju materije kojom je ostvario snagu i lepotu svojih platna.

Miodrag Kolarić

Simon SIMONOVIĆ

v SVEDOCENIE NA URANKU

I ruke se obavijaju i tonu.

Izvor je najzad obuhvaćem..

Disanje se naglo meša sa žuarbom. 'I ruke se obavijaju i tonu.

Dubina je pronađethHa U zagonetnom licu što se slepo žrtvuje vrilogu.

U postelji su zamagljena ogledala Naše rečitosti., ;

Nadneseni nad umornim livadana Oglašavamo se okropljenim likovima.

Rađanje

Obraćam ti se svom Svojom lefinom, Svim rečenicama, bremehošo.

Trošim te.

Uzvraćaš mi samo rečima,

Istrehutim klobucima.

Branje tvojih dojki |

Moja je potka, moja očevima. Istiskuješ me okomice . Da grublje osetim mehur bivan}ja. Govorim li ı bespuće,

Moja. si bezdguica, |

Žilava, zagonetna pofrodiljo.

[- KN 4 540 246 240 246 di adi dk ad 20 20 20 200 240, 400 dk 0 db db dad db db db kai ad

Povodom filma , »Makedonska krvava svadba« Trajča Popova

. Kkrugovirria

SCENA 1Z FILMA »MAKEDONSKA 'KRVAVA SVADBA«

VAN NJENOG PRIRODNOG socijalnog i istorijskog konteksta, dramu Černodrimskog »Makedonska krvava svadba« koja je doživela svoju filmsku adaptaciju, danas primamo kao jednu vrstu romamtićnog izleta u istorijsku prošlost Makedonije, kao romantičnu evokaciju jednog perioda iz povesti makedonskog naroda. Autor scenarija Slavko Janevski, iako sveslan prirodnih ograničenja ovoga teksta koja su posledica neizbežnog proticanja Vremena, nastojao je da ga oživi u potpunosti kao literarno svedočanstvo u kome odzvanja sama istorijska supstanca jednog konkretnog vremenskog, trenutka koji je nepovratno minuo, ali iza koga su ostala neizbrisiva sećanja kao nemila iskustva dugog vobovanja i stalne čežnje makedonskog naroda za ličnom i nacionalnom slobodom. |

Kao objektivna slika jednog istorijskog Dperioda, ova drama je, na prvi pogled, prilično zahvalan materijal za film: nastala pre više od šezdeset godina, ona težiji danas pruža mogućnost da olornmi sliku jednog neponovljivog istorijskog iskustva kojoj se zulumu ı zločinima turskih begova suprotstavlja, kao poetski „kontrast, snazno nacionalno osećamije otpora i patriotske samosvesii makedonskog naroda. Ta drama nas upoznaje sa motivima pobune seljaka do koje je došlo zbog otmice lepe seoske devojke Cvete koju je izvršio turski pustahija i zulumćar Osman beg, ona Je sva u bojama i potezima iz kojih nastaje kom-. pozicija jedne monumentalne istorijske freske, opore i grube, ali i snažne u njenoj emocionalnosti. Obojena jakim sentimentom i romantičnim izlivima rodoljubivog patosa, zasićena snažnim emocijama i crno-belim komtrastiranjem likova, ona je kao materijal za film zahtevala nužne izmene koje bi više pogodovale filmu kao izražajnom sredstvu. Kao literatura, ova drama je u vremenu u koje je nastala izvršila svoju istorijsku misiju i pravu svrhu njene filmske adaptacije je možda trebalo

POSLIJE DUŽE STANKE, zbog bolesti i bolničkog liječenja, javljam se opet Pismom iz Zagreba, da moji prijatelji i neprijatelji ne bi pomislili kako sam odustao od borbe za afirmaciju komunističkih principa i od traženja istine u javnom razmatranju književničkih odnosa i kultumih problema, ili da sam ostavio na cjedilu »Književne novine« pod presijom opće hajke.

Prvi mjeseci nove godine donijjeli su u zagrebačkom kulturnom životu dosta zanimljivih al: i ponekih mučnih događaja. To se u prvom redu odnosi na dvije važne godišnje skupštine kultumih udruženja, koje su dugo odgađane, da bi se otvorena pltanja njihova rada i društvena odgovornost njihovih uprava što više razblažila, pa su tako i obje skupštine izgubile na važnosti, a problemi su i dalje ostali otvoreni. Ipak je skupština Matice hrvatske bila burnija, jer je grupa najistaknutijih hrvatskih filozofa, oko »Praxisa« argumentirano profestirala protiv izvjesnih nacionalističikih mahinacija, prave mini-igre oko izbora nove uprave i nametanja, na oslentativno demonstrativan način, za potpredsjednika Matice hrvatske jednog filozofa koji je izgubio njihovo povjerenje zbog svojih pozna·

tih postupaka.

Skupština Društva književnika Hrvatske prošla je mimije ali i zamorniije, s prilično nezainteresiranim znatnim dijelom člamstva, jer su se mnogi književnici komunisti razočarano usamili te izostali, ili su apatično i dezorijentirano mapustili rastegnutu skupštinu još prije prve ili druge runde glasanja. Partijski aktiv DKH sazvan je tek dan prije godišnje skupštine, da pokuša u zadnji čas nekom svojom širom i objektivnijom listom nove uprave ispravili »krivu Drinu« više ili manje ekskluzivnog nacionalizma i malograđanskog liberalizma u DKH. Ali se od toga iz neobjašnjivih oportunističkih razloga na skupštini odustalo. Tako se i tamo različitim manipula-. cijama tu miniigri izglasalo na formalno »demokratski« način, u apatičnom, apolitičkom ili sasvim dezinformiranom raspoloženju du: hova i s malim brojem glasova, novi statut ) novu upravu s dosta starih članova, što donekle pogoduje i nekim konzervativnim tradicijama i partikularističkim tendencijama.

Sve je bo sasvim realan odraz Opće situacije

potražiti u pomeramju akcenta sa istorije na psihologiju kroz efektnije dramaturško izvlačenje ljubavne priče u prvi plan, iza koga bi konkretan povesni trenutak stajao samo kao jarko obojena romantična pozadina. Ne tvrdim da napori režije nisu bili delimično usmereni u tom pravcu i da se u filmu nije osećalo prisutno dvojstvo lične i kolektivne drame, ali je krajnji utisak da je nacionalna patetika zagušila i ono jedva primetno zrno psihologije koje se moglo izvući iz tragične ljubavne priče.

Najpre bi se moglo reći da je uzrok ovome sasvim bleda i uprošćena koncepcija likova Cvete i Spaseta, dvoje mladih ljubavnika, koji su ostali nedovršeni i gotovo bez karakterološke određemosti, skoro Žrtve didaktičkog i pravolinijskog postupka režije. Zato su se u filmu skoro u pravilnim razmacima smenjivali sentimentalno-melodramski ili povišeno patetični akcenti jedne režije čiji je objektivni plan uglavnom sačinjavala verodostojna slika istorijskog trenutka, atmosfera makedonskog. sela sa početka devetnaestog veka i postupak ritmičkog narastanja dramske napetosti, u kome je čim osvete nad Osman begom ostavljen kao neka vrsta završne poente.

Ceo film je zamišljen kao odavanje pošte minuloj istorijskoj drami nacije, u povišenom tonu epsko-folklornog patosa koji na momentc stvarno impresionira kao izvorna narodna Dpesma o zulumima jednoga od mnogih begova nad makedonskim narodom a režija kao da sc unapred odricala od mogućnosti da traga za akcentima koji bi psihološki produbili likove glavnih protagonista i obogatili uprošćenu Tabulu. Stoga se intimna ljubavna priča doživljava kao uzgredni dramaturški ogranak u kome su glavni dramski junaci u potpunosti depersonalizovani, ili, u najboljem slučaju, slede tipski obrazac jedne dramaturške sheme (devojka — krotka, stidljiva i lepuškasta; momak hrabar i impulsivan seoski đida).

Posmatran sa dramafturškog stamovišta, ova. kav postupak deduktivnog uprošćavamija liko. va glavnih junaka u cilju isticanja maroda i mase kao nosilaca drame, unapred je osiroma. šio gledaočev doživljaj (gledalac se, skoro pravilu, mahom idemtifikuje sa pojedinim dramskim likovima, a vrlo retko sa masom), Nije isključeno da je ovakav postupak režije usledio kao svesna namera sa ciljem da sa izbegne teatralizovana forma scenarija čiji se autor lišio gotovo svakc intervemcije koja bi značila pokušaj prilagođavanja ove drame for. mama filmskog izraza. Osim ovoga, Trajče. Popov nije preduzeo ništa više od strips ij strativnog ređanja slika koje opisuju dramsko zbivanje i strpljivo slede piščeve zaokrete u gradiranju zapleta.

Međutim, što se film bližio kraju, sticao s sve više utisak da režija tako namerno postu. pa, pošto venmuje da je osnovna vrednost ove drame sadržana u njenom globalnijem istorjj. skom aspektu; u okviru koga krvava svadba dvoje mladih ljubavnika Tigurira samo funkcija opšte nacionalne drame. Na taj na, čin, Trajče Popov je sproveo jedmmu vrstu ukr, štanja ili dupliranja dva dramska toka koji se na kraju slivaju u sliku krvavog obračuna kao istorijske neminovnosti.

Taj postupak režije za koji su karakteristl.

Čna uprošćavamje svih sadržaja i odmosa sa ciljem da se u prvi plan izvuče sama srž na. cionalnog slobodarskog osećanja u krajnj liniji i ne možemo osporavati pošto je taoj tat jedne koncepcije koja se spontang identi. Tikuje sa porukom dramskog dela na osnovu koga je mastala. Struktura ovoga filma na. osoben način realizuje pumiu emotivnu saživ. ljenost reditelja sa ovom dramom, kojoj se pristupilo kao klasičnoj” vrednosti makedom, ske scenske literature, i taj prisan i iskren doživljaj teme je činjenica koju, u svakom slučaju treba poštovati. . Osim toga, Popov je sa dosta uspeha razvi. jao one delove filma u kojima naciomalni fo}. klor i melos dolaze do izražaja; on je, kada god je mogao, koristio mogućnost da istakne lepotu narodmih nošnji, seti ton i prizvuk pesme žetalaca i lepotu rituala svadbenih svečanosti, i sve to spremo uključivao u ob. jektivni plan režije. Na trenutke su se pred našim očima smenjivale zgusnute, čulne slike pune emocionalnog intemziteta koje su pomoću romamtične intrige oživljavale isečke iz makedonske istorijske prošlosti, patetiku na. cionalnog osećanja i lepotu izvornog folklora, Ali, na žalost, ubrzo su ih smenjivale nategnute scene sa jurodivim prorokom koji Mike ikone po likovima svojih seljaka, i loše napisane i odglumljene scenc intervencije konzula sa izrazito loše nasinhronizovanim tekslom na stranim jezicima i bučna, nametljiva muzika koja je često »pokrivala« sliku i dava: la akcente ma dramski nevažnim muestima.

Međutim, u krajnjoj analizi, mora sc pri. znati da Je Popovu ponuđen tekst u kome su povremena rasplinutost radnji i nedovršenost

likova predstavljali ozbiljne smetnje u rf.

zaciji; ipak, duboko osećanje reditelja i iskre

na opčinjenost nacionalnom scenskom klasi.

kom, rukovodile su njegovim postupkom čak i u onim trenucima kada se priklanjao spoljnoj slikovitosti priče i tonovima povišenog sentimenta, Njegov rad sa glumcima, od kojih je većina igrala istu dramu u skopskom teatru najviše je dao rezultata u slučaju Draga Kostovskog i Rista Šiškova, likovima skoro iz jednog komada, zatim Petre Prlička koji je ostvario ulogu sa nekoliko zrnaca humora Šisto folklorne inspiracije, a najmanje ulozi Zafira Hadžimanova koji je bezuspešno pokušavao da sledi stil romantične plume, iza koje se otkrivala neuverljiva i naivna spoljna ma· ska, naročito u završnoj sceni obračuna sa Osman begom,

Bogdan Kalafatović

PISMO

MINI IGRE 1 MAKSI

u kulturi i atmosferi našeg potrošačkog diruštra i normalan, dijalektički odnos između mentaliteta slalno nezadovoljnih i nezadovoljenih, sve prodormijih konzervativno naciomalističkih elemenata 1 obezglavljeno oportunističkih birokratskih snaga. To je samo rezultat zanemarivanja izgradnje socijalističke svijesti, bez koje nije moguća niti izgradnja niti učvršćenje samoujpravnog socijalizma i socijalističke kulture. U trci za društvenim položajima i privilegijama, u beskrupuloznoj jagmi za materijalnim standardom, odbacuju se cinički bitni komunistički ideali i dublji društveni ciljevi kulturne aktivnosti, tako da se svc više gubi princip ljudske solidamosti, kao osnova samoupravljačke funkcije u ostvarivanju istimske a ne fiktivne jednakosti prava i dužnosti i u materijalnoj i u duhovnoj sferi socijalizma. Takve sve veće ekonomske, kulturne i društvene nejednakosti, ujedno se i forsiraju i kompenziraju primitivnim, hipertrofiranim nacionalističkim težnjama i sitmoposjedničkim, egoističkim konceptom svijeta i života. To se sve više osjeća na svim područjima, pa i u institucijama kulture i, literature.

Činjenice su tvrdoglava stvar, i kao svaka tvrda sbvar postaju opasne za meke glave. A u cri postvarivanja ljudi otkrivaju i takve stvarne manipulacije s ljudima i s idejama svoju matderijalističku podlogu, u hcgemonističkom, pseudo-demokratskom prisvajanju i akumulaciji (po svome smislu, cilju i ponekad metodama. vrlo sličnoj prvobitnoj akumulaciji) društvenih pozicija i unosnih funkcija postvarenog partikularističkog interesa i mentaliteta našeg tipičnog balkanskog malograđanina..

Takav se mentalitet i interes malograđanskog liberalizma očituje na vrlo brojne i raZličite načime i u. kulturnoj sleri gdje sc SV šire organizira i udružuje. osnbito kada se u njega dirme i ukažc javnom kritikom. Stvaraju se tako monopolističke grupe i povezuju

čak u Šire, svojevrsne kongzorcije uzajamnih interesa, za obranu postojećih ili. očekivanih privilegija i u kulturi, Braneći uvijek indirek ino i zamućemo takve imterese i |DOZIOLJČ, poje dimi žurnalistički »maheri« barataju u razli-

čitim »diskusijama« i polemikama često 38 vještim floskulama i efemernim verbalistižkim smicalicama, ili čak s bljutavim U

ma tipa »plastikeri«, tjerajući svoju mini-igru i Oprezno izbjegavajući bitne proble mc i dnuštveno-ideološke korijene konkret nih razmimoilaženja. Na taj se način u atm0osleri nepovjerenja i klevetanja, u uvjetima monopolizirane javne riječi, pojedinci koji U svojim kritikama društvenih i, kulturnih formacija polaze sa. produbljenih a ne

nih i frazerskih marksističkih pozicija, brzo nađu u vakuumu štampe, diskriminiraml poli.

tički i prisiljeni svim suptilnim i grubim ST stvima psiholoških manipulacija na — šutnj pasivnost. . Dvije nove domaće drame veoma rječito ilustriraju ta konkretna zapažanja i teOT uopćavanja svojim aktuelnim temama i tragično-bolnim problemima. Tako je nova drama Duška Roksandića »Ptice bez jata« zahvatila neke ključne probleme naše aktuelne dru štvene situacije. Pisana u formi reportažnoš kontrontiranja situacija pojedimca 1 G1!. Štvene sredine a u stilu dramskih retrospekci' ja psiholoških proživljavanja, ona dramaflS snažno razotkriva ljudske i društvene odn sc, njihovu dehumanizaciju pod pritiš nekontroliranih robnomovčanih faktora u zaT kama kontinuiranog dijalektičkog sukobljava nia. „Konstantnom, gotovo zakkonomjernom ljudskom pro-padanju glavnog lica, kao no! ca revolucionarnih ideala, kojemu na kraju, a prisitnoj penziji, preostaje samo rezigniran“ —- pecanje, suprolstavljeno je stalno uz-dizanjč predstavnika oportunističkog, birokratskog SO cijalizma i elemenata malogradanskog libera lizma u njihovoj beskrupuloznoj sprezi i ariVi-

KNJIŽEVNE NOVIHE