Nova Evropa

imperiju: jedan je problem zadirao u drugi, iz jednoš posjeda rodila se potreba da se steče drugi, — to je put do imperije, Skup pustolova počeo je trgovati s Indijom, — iz toga nastaje Istočno-indijska Kompanija; država mora braniti interese Kompanije, jer se za nju vezuje trgovina i industrija na otočju, — radja se potreba da se posjed osigura zaokruženjem; Suecki Kanal otvara nov put u Indiju, — kupuju se dionice Sueckog Kanala; ustaljuje se pomorska osovina GibraltarMalta—Port Said—Aden —, osvaja se Sudan, da bi posjed »ključa Nilovih vodš« držao u pokornosti Egipat i osigurao posredno put na Istok... Sve je to tek mali izvadak iz istorije, tek okosnica oko koje se nižu ratovi i brojni drugi dogadjaji u vezi sa interesima u Indiji, Slučaj se ne može posve izlučiti iz istorije, ali u organskom rastu Britanske Imperije ima srazmjerno najmanje slučajnosti, Čitava britanska istorija kao da ilustruje primjenu energetičkog principa u istoriji: ona je kao knjiga u kojoj svakoj britanskoj aktivnoj stranici odgovara pasivna stranica u istoriji kontinentalne Evrope, Sa militarističkogš gledišta, kao i još više s ekonomskog, istorija Britanije sastoji se iz konjunktura sa uvijek jednakim konačnim efektom; rat u Evropi — Britanija osvaja kolonijalne posjede i trgovinu zaraćenih država, Iz ratnih konjunktur4 razvijaju se kasnije i ekonomske: Britanija postaje veliki magazin za snabdjevanje Kontinenta prekomorskom robom, trgovac i finansijer Evrope,

Predzadnja ratna konjunktura — napoleonski ratovi u Evropi — završava uglavnom teritorijalnu ekspanziju Britanske Imperije, ali ujedno baca i prvu sjenu na blagostanje same matere-zemlje, Osiromašena Evropa je slab kupac, i britanska trgovina preživljava krizu, Ali to je samo za nekoliko godin4, na prelazu od trgovačke u industrijsku državu, To su godine pokreta takozvanog »čartizma«, prethodnika socijalizma, Politička se sredstva iscrpljuju u rješavanju problema nezaposlenosti, ali životna nužda nalazi rješenje: izum željeznice, Čitava zemlja dobija sad industrijski zamah, a i kapitali nagčomilani u trgovačkom perijodu dolaze u pokret i stvaraju blagostanje srednje viktorijanske ere, A »čartizma« nestaje bez traga, Politički se ova epoha ogleda u vladavini klasično liberalnih nazora o slobodi trgovine i ekonomskog života uopće, Doktrina »laissez faire« podiže se na dogmu, U Kobdenovu Manmifestu stvara se ideologija t, zv, »little England«-ere, po kojoj Je Imperija gotovo »suvišni balast« a samo slobodna trgovina zdrav temelj blagostanja, Ova nauka imala Je korisno dejstvo na vodjenje razumne politike prema dijelovima Imperije, U vezisa iskustvom prigodom emancipacije Amerike, načelo slobode ekonomskog života proželo je tako političko mišljenje Britanije, da je nestalo opa-

103