Gledišta

nih preduzeća, njihova solidarnost ili razjedinjenost) isto tako duboko protivrečno kao što je i njihov osnovni položaj u odnosima proizvodnje. To ponašanje biće utoliko više protivrečno ukoliko je više razvijena svest o objektivno protivrečnom položaju, a svest o tome naglo se razvija idejnom anticipacijom radničkog samoupravljanja i njegovim stvamim (mada sputanim) napretkom. Tako razvijena društvena svest radnika (ne više zatomijena kao u „etatističkim” svojinskim odnosima) sama po sebi je bitno važan činilac raspleta postojećih suprotnosti u odnosima proizvodnje; ali, u međuvremenu (ako način rasplitanja ne bi bio jasan), razvijenija društvena svest radnika takođe se može ispoljavati u krajnje protivrečnim oblicima. U štrajkovima i sličnim akcijama radnika susrećemo se sa ekstremnim vidom protivrečnog ponašanja radnika, i protivrečnog ispoljavanja njihove društvene svesti razvijane radničkim samoupravljanjem. U izvesnom broju štrajkova i sličnih akcija radnika mogu se na samoj površini zbivanja prepoznati suprotstavljeni polovi u svojinskom odnosu, „golim okom” identifikovati jasno razlučene društvene grupe koje se sukobljavaju s pozicija svojinskog monopola, odnosno najamnog rada. U tim slučajevima svojinski monopol zastupa „uprava preduzeća”, tj. formalno ili neformalno organizirane društvene grupe koje drže stvami monopol upravljanja, i u toku ekonomske reprodukcije donose odluke, vodeći računa o održanju i razvoju preduzeća, odnosno o obnavljanju i proširivanju „preduzetnog kapitala”, a bez obzira na interese ostalih radnika. Ove grupe mogu identifikovati ciljeve preduzeća (poslovnu politiku) sa svojim posebnim interesima, a najčešće sebe smatraju zastupnikom „interesa preduzeća", koji se u mnogim situacijama raziiazi od interesa radnika, odnosno pojedinih skupina radnika. Ako faktički upravljači teže da poslovnu politiku preduzeća podrede svojim posebnim interesima (odnosno da zadrže ranije stečena preimućstva), a usled spoljašnjih okolnosti (na primer: uslova privređivanja otežanih za tehno-ekonomski zaostale iii autarhične privredne iedinice) to ne mogu postići bez oštre diskriminacije interesa pojedinih skupina radnika, nastaje konfliktna situacija s jasno kontrapoliranim društvenira grupama. Radnici se protive odlukama, odnosno poslovnoj politici, koja zapostavlja njihove interese, ili dovodi u pitanje uslove njihovog rada i života. Takvi, „čisti oblici” konfrontacije svojinskog monopola i rada, uprave i radnika, relativno su retki; samo manji deo štrajkova pokazuje ovu jednostavnu shemu ispoljavanja osnovne suprotnosti u odnosima proizvodnje. Češći je slučaj (a mislimo i tipi č n a situacija) da se osnovna suprotnost ispolji u složenijem obliku, koji obuhvata i konflikte

36

DR ZORAN VIDAKOVIC