Nova Evropa

od svjetskih luk4, Za razvoj tog emporija postao Je pretijesan »corpus separatum«, — moralo se je posegnuti i za jednim dijelom sušačke obale, za takozvanom »Deltom« i »Brajdicom«, uz ušće Rječine, da bi se tu izgradilo jedan dio riječkog lučkostaničnog sistema, Uporedo s tim, riječki privrednici — naši ljudi ali i tudjinci — počeli su, na području Sušaka (ИК до Rijeke, »preko mosta«) da grade domove za obitavanje, I gotovo amerikanskim fempom napredovala je izgradnja Sušaka; na pustom, gotovo neobitavanom prostranstvu kroz tri decenija (od 1880—1910) osvanula je moderna, gusto naseljena, gradska četvrt, — Sušak je postao jedno od najnaprednijih predgradja Rijeke, pa je to ostao sve do sloma Dualne Monarhije. Dvojak je, kroz to vrijeme, bio odnos izmedju Sušaka i Rijeke, U privrednom pogledu, oni su predstavljali jedan organizam, ili — u najmanju ruku — dvojstvo sijamskih blizanaca: sačinjavajući jedinstven krvni sistem, Rijeka ı Sušak su harmonirali, ali tako da je Rijeka, obiljem svoje krvi, alimentirala Sušak; što je veći bio ekonomski prosperitet Rijeke, utoliko je bujniji bio razvoj Sušaka, tako da su riječki Talijani i talijanaši zlurado ali tačno Sušak nazivali »il sobborgo parassita«, No u nacijonalno-političkom i nacijonalno-kulturnom pravcu, predratni Sušak i Rijeka odnosili su se kao Šenojin Grič i Kaptol: nepomirljiva borba bila je normom za njihove susjedske odnose. Madžari i riječki talijanaši istisli su polako iz Rijeke sve naše javne institucije (nadleštva i škole), i sistematski su radili na tome da Rijeci sasvim otmu hrvatski i jugoslovenski karakter, Na taj način je Sušak, silom prilika, postao utočištem svih naših upravnih i kulturnih ustanovA4, i žarištem svih nacijonalno-političkih nastojanja na Kvarneru. Blizu tri decenija, sve do sloma Dualne Monarhije, ličio je Sušak, u nacijonalno-političkom pogledu, na zaporoški »sič«, na utvrdjen tabor, koji je Hrvatstvu i Jugoslovenstvu služio nesamo za obranu пебо 1 za napadaj protiv talijanstva podržavanog od Madžar4. Pa i po svom populacijonom sastavu, predstavljao je predratni Sušak nešto analogno zaporoškom »siču«: s brda i dola, nagrnuli su u Sušak pripadnici sviju krajeva na slovenskom jugu bivše Habsburške Monarhije, privučeni mogućnošću relativno ladane zarade u bogatoj Rijeci, Solidni radnici i preduzetnici, ali i avanturiste, iz čitavog Gornjeg Primorja, Dalmacije, Like, Zagorja, Štajerske i Kranjske, pa i Slavonije i Vojvodine, ponešto čak i Srbije i Crnegore, slegli su se, u velikom broju, u Sušak, i ispremiješali s autohtonim primorskim elementom, tako da današnji Sušak, po svom etnografskom sastavu, nije primorsko naselje nedo pravi jugoslovenski kalejdoskop, »Domaći« i »furešti« (došljaci), u medjusobnom saobraćaju, izgradili su demokratske odnose koji podsjećaju na kozačku demokraciju: bez obzira na zvanje, rang, i društveni položaj, za jednim stolom piju i bratime se, u pred-

95