RTV Teorija i praksa

njegovu zavisnost od materijalnih uslova, i njegov instrumentalni smisao u proizvodnim odnosima, a s tim i činjenicu da čovek može da se od te svoje „prirodne sposobnosti” otuđi kao god u samom procesu rada. Več za zajednicu ~kao prvu veliku proizvodnu silu” komuniciranje predstavlja konstitutivni momenat, zato što se več tu način proizvodnje iskazuje kako u aktivnom odnosu individue prema neorganskoj prirodi (kako Ijudi menjaju prirodu) tako i u njihovom međusobnom odnosu (kako Ijudi utiču na druge Ijude). Suštinska razlika između prvobitnih uslova proizvodnje kao prirodnih, od proizvođača nezavisnih egzistencijalnih uslova proizvodnje koji nisu rezultat čovekove proizvodnje, i komuniciranja (kod Marksa i Engelsa jezika), koji je i „samo po sebi razumljivo postojanje zajednice” (pa je zato odnos pojedinca prema svom jeziku u tim uslovima samo odnos prirodnog pripadnika neke Ijudske zajednice), jeste u tome da je komuniciranje več proizvod zajednice. Marksova/Engelsova napomena, u poznatom odeljku Manifesta, da je celokupna istorija dosadašnjih društava istorija klasne borbe, i da se, naime, taj zaključak odnosi na pisanu istoriju, upozorava na obe stvari o kojima smo dosad govorili: na konstitutivni značaj komuniciranja kako za čovekov društveni razvoj tako i za njegovu suprotnost čovekovo otudenje. Dok je komuniciranje, od razvoja pisma i dalje (stalnim otkrivanjem i razvojem novih tehnika, sredstava, medija komuniciranja), stvaralo uvek nove mogučnosti uvečavanja i proširivanja vremenskog i prostornog horizonta, istovremeno je stvarni istorijski razvoj, uvek iznova, dijaiektikom klasnih suprotnosti negirao te mogučnosti i na taj način postavljao stvarnog proizvođača u

9