JUS standardizacija

106 STANDARDIZACIJA AO een la mr PML arta nadi i a a i n O MP LL S COL. 1 UMA %. 05

| – IT. _ K:dLKćix—.m . dw dT(C C Uz -Ć

Ovaj dijagram naziva se po svom autoru Kolo-ov (A. Collaud) dijagram. Na apscisu ovog dijagrama nanete su vrste sivog liva izražene čvrstoćom odvojeno odlivenog uzorka prečnika 30 mm, iz suvog kalupa. Na ordinati su naneti podaci o masivnosti odlivka, koja je izražena debljinom zida i masom odlivka kao karakteristikama konfiguracije odlivka U pogledu masivnosti odlivci se dele u pet grupa. Dijagram omogućava praćenje promene svojstava odlivka iste masivnosti, u zavisnosti od upotrebljene vrste liva,

Dijagram ne sadrži podatke o metalurškoj istoriji legure, niti o materijalima za kalupljenje i o karakteristikama kalupa. U pogledu metalurške istorije legure pretpostavlja se, prema Kolo-u, da svojstva sivog liva ne zavise od metalurškog agregata ako se u svakom slučaju primeni ispravna tehnologija.

U pogleđu uticaja materijala za kalupljenje i karakteristika kalupa napominje se da podaci Kolo-a potiču od uzoraka prečnika 7,5—15—30—60 — i 90 mm, odvojeno livenih u suve peščane kalupe. Kolo-ov dijagram daje vezu između vrsta liva navedenih u JUS C.J2.020 — tabela 1, i masivnosti odlivka; prema tom dijagramu za svaki odlivak određene masivnosti najpovoljnija je ona vrsta liva koja u tom odlivku ima zateznu čvrstoću oko 25 kp/mm?, što odgovara ispruganom području u dijagramu.

U tom slučaju struktura železne osnove je, po pravilu, u celini perlitna pa odlivak ima najpovoljniju žilavost, koja u stvari za kvalitet odlivka predstavlja važnije svojstvo od čvrstoće. Statička naprezanja u odlivcima sivog liva su redovno mala zbog predimenzionirane konstrukcije odlivka.

Za potrošača nisu uvek mehanička svojstva najmerodavnija osobina odlivka. Vrlo često druga svojstva su značajnija, npr. obradljivost, otpornost prema habanju, prokaljivost ili ležišna (antifrakciona) svojstva.

U ovim slučajevima Kolo-ov dijagram isto tako daje smernice za izbor vrste liva.

Obradivost se poboljšava s porastom udela slobodnog ferita u strukturi, što odgovara području ispod ispruganog dela u dijagramu. Otpornost prema habanju je dobra za teže obradive odlivke, a to su odlivci kojima pripadaju polja iznad ispruganog područja.

Za prokaljivost je u prvom ređu važan sadržaj vezanog ugljenika koji treba da iznosi najmanje 0,7 % da bi dobra zakaljivost bila osigurana. Uz isti sadržaj vezanog ugljenika zakaljiviji je sitnolamelarni perlit.

Navedene uslove zadovoljavaju vrste SL 25 i SL 30.

Dobra ležišna svojstva osigurava potpuno perlitna osnova, pri čemu tvrdoća po Brinelu može varirati od 180 do 300 kp/mn?. Udeo steadita treba ograničiti na što niže vrednosti. Grafit mora biti jednolično raspoređen, čime se omogućava dobro samopodmazivanje.

Dobra ležišna svojstva daju vrste liva koje u određenom odlivku prouzrokuju perlitnu strukturu, dakle iz ispruganog područja dijagrama.

Postoje i drugi dijagrami u kojima se pokazuje kako svojstva zavise od masivnosti odlivka i vrste liva.

V. Paterson (W. Patterson) i F. Iske razvili su dijagram prema sl. 2, u kome je prikazana veza između geometrijskih karakteristika odlivka od kojih zavisi intenzitet hlađenja (odnos »površina /volumen«), vrste liva i svojstva odlivka

Na apscisi se nalaze prečnici odvojeno odlivenih uzoraka kojima odgovaraju određene vrednosti odnosa »površina/ volumen«.

Odgovarajućim skupinama prečnika odvojeno odlivenih uzoraka pridodati su odlivci svrstani u tri grupe s različitim intenzitetom hlađenja. Svaka grupa je definisana sa pripadnom merodavnom debljinom zida. Na taj način se omogućuje približno svrstavanje odlivka bez izračunavanja odnosa »površina /volumen«, koji se često teško može odrediti.

Ako u odlivku postoje zidovi sa znatnim razlikama u debljinama, intenzitet hlađenja biće različit na različitim mestima odlivka, što može dovesti do razlike u čvrstoći. Izbor vrste liva treba obaviti na osnovu »merodavne debljine zida« (merodavna debljina zida nije za sađa neka definisana veličina), koja ne mora biti istovetna sa srednjom debljinom zida. Razlike u čvrstoći do kojih dolazi unutar odlivka nisu, međutim, toliko velike kao u slučaju odlivaka koji se odvojeno liju, jer u odlivku nastupa prelaz toplote od debelozidnih prema tankozidnim mestima.

Za datu vrstu liva (koja je definisana zateznom čvrstoćom odvojeno odlivenog okruglog uzorka O 30 mm, vidi tabelu 1 — JUS C.J2.020) može se prema sl. 2 odrediti zatezna čvrstoća kako odvojeno odlivenog uzorka s različitim prečnicima tako i odlivaka s poznatim odnosom »površina /volumen«, ili s poznatom merodavnom debljinom ziđa.

Dijagram, zatim, omogućava da se za datu čvrstoću određenog odlivka odredi vrsta liva koja mu pripada. Dijagram omogućava, isto tako, da se u grubim crtama proceni tvrđoća po Brinelu u odlivcima s debljinom zida većom od 15 mm. Oblik odlivka, metalurška istorija legure, npr. način toljenja i karakteristika zasipa, zatim materijal za kalupovanje i način kalupovanja, mogu uticati na međuzavisnosti koje su prikazane na dijagramu.