JUS standardizacija
REFERENTNI MATERIJALI
Đorđe Tufegdžić, dipl. ing. Branka Nenadović-—-Mikulić, dipl. ing.
Napredak nauke i primena savremenih tehnoloških dostignuća u svim oblastima industrije zahteva uvođenje određenih parametara, koji imaju za cilj dapodstiču i uzdižu razvoj nauke u svim domenima ljudske delatnosti. Naučno-istraživački i procesni rad uložen u tom smislu je veoma dugotrajan i obiman i zahteva otkrivanje novih mernih instrumenata i proizvoda, i njihovu primenu i kontrolu. Sprovođenje odgovarajućih mera, dovelo je do stvaranja izvanredno efikasnih sredstava za obezbeđenje određenih fizičkohemijskih, eksploatacionih i drugih svojstava materijala. Prema tome, da bi jedan proizvod bio kvalitetan, mora biti proveren i njegove karakteristike moraju u svakom trenutku procesa proizvodnje biti tačno definisane i utvrđene. Da bi takva kontrola mogla da se sprovede, utvrđena su jednoobrazna merila, koja dobijaju sve važniju ulogu u mnoštvu postupaka za proveravanje hemijsko-fizičkih i tehnoloških svojstava materijala. Takvi materijali nazvani su standardizovanim, odnosno referentnim materijalima i predstavljaju često jedina sredstva za proveru merila, mernih metoda i uopšte za utvrđivanje karakteristika proizvoda. Oni su, na primer, od izuzetne važnosti prilikom potvrđivanja i proveravanja poznatih fizičko-hemijskih metoda, a obavezni su pri razradi novih, pri čemu omogućuju eliminisanje pojave sistematskih grešaka.
U suštini su referentni materijali podeljeni u dve osnovne grupe, koje se bitno ne razlikuju jedna od druge. Prva grupa predstavlja primarne a druga sekundarne referentne materijale. Karakteristike primarnih referentnih materijala su potvrđene od strane ovlaščenih nacionalnih institucija za metrologiju i standardizaciju, koje su koristile u tu svrhu najpouzdanije merne metode, čiji izbor zavisi od primene referentnog materijala. Sekundarne referentne materijale proizvode komercijalne organizacije ili individualne laboratorije za direktnu primenu standarda, koji utvrđuju analitičke metode. Inače primarni referentni materijali proizvode se u manjim količinama i za njih postoje mnogo strožiji zahtevi od onih za sekundarne referentne materijale sličnog tipa. Rigorozna procedura overe daje tačne i pouzdane vrednosti karakteristika, čija tačnost mora da bude 3 do 10 puta veća
Standardizacija 1985./br. 1—2
od zahteva krajnje primene. Prema tome, primarni referentni materijali se primenjuju samo tamo, gde se kao najvažniji zahtev postavlja tačnost (na primer za kalibraciju analitičkih instrumenata), bez obzira na njihovu cenu, koja je za oko tri puta veća od proizvedenog sekundarnog referentnog materijala.
Referentni materijali se široko primenjuju za baždarenje i proveru mernih sredstava i mernih metoda, kao i za kontrolu praćenja kvaliteta proizvoda u toku proizvodnje, metodom neposrednog poređenja. RM se mogu podeliti na nekoliko klasa prema karakteristikama ı obliku i to prema:
— hemijskom sastavu,
— fizičkim svojstvima,
— tehničko-tehnološkim svojstvima,
— biohemijskim svojstvima i
— fizičkom obliku
Prema hemijskom sastavu razlikuju se uglavnom dve grupe RM:
— analitički, koji su obično multikomponentni i koji se koriste u hemijskim analitičkim sistemima, pri čemu moraju da zadovolje određene metrološke zahteve, kao što su predviđene atestirane karakteristike za sve vreme trajanja i moraju da imaju dobru reproduktivnost rezultata u granicama dozvoljenih odstupanja. Prema tome, takvi materijali moraju da ispune nekoliko značjanih uslova: da imaju poznat i dobro definisan hemijski sastav, da su homogeni u visokom stepenu i da po svojstvima odgovaraju analiziranom materijalu. Prva dva uslova očevidno proističu iz namene standarda, dok se treći javlja kao rezultat uticaja niza faktora, kao što su opšti sastav probe, struktura, način dobijanja i dr.
Jedan od najbitnijih uslova koje jedan RM mora da zadovolji je homogenost, to jest ravnomeran raspored određenih elemenata po celoj njegovoj zapremini.
— RM visoke čistoće, koji su najčešće jednokomponen-
tni i koji se koriste kao osnova za proizvodnju velikog broja značajnih materijala koji se primenjuju u hemijskim analitičkim sistemima, kao i za određivanje razli-
13