Novi Pazar

Bilo bi normalno za očekivati da masovno učešće sandžačkih Bošnjaka u partizanskim jedinicima bude propraćeno i većim utjecajem u strukturama vlasti i društveno-političkim zbivanjima. Nažalost, kretanja su bila obmuta. Sandžaklije su u završnim godinama rata imale kvantitet, ali ne i kadrovski kvalitet, odnosno puno učesnika NOB-a, a zabrinjavajuće malo pojedinaca sa oganizatorsakim i liderskim darom, ambicijama i pozicijama. Najkvalitetniji bošnjački komunistički kadrovi koji su se formirali i sazrijevali u antifasističkim pokretima studentske i srednjoškolske omladine i klasno opredjeljenih radnika, a koji se od 1941. godine javljaju kao kreatori, oiganizatori i rukovodioci te borbe, tokom narodnooslobodilackog rata izginuli su. To je naročito bilo karakteristično za Bijelo Polje, Novu Varoš, Podgoricu, Plav, Gusinje i Novi Pazar. To će biti od presudnog i odlučujućeg znacaja u odnosu na konacnu sudbinu i status Sandzaka. Jednom administrativnom odlukom zabijen je duboko nož u leđa vjekovnoj historijskoj tradiciji i posebnosti Sandžaka. Još 1516. godine bosanski sandžak-beg je imenovao u Novom Pazaru posebnog namjesnika koji je dobio ovlaštenja, da u ime bosanskog sandžak-bega autonomno donosi odluke. Posebnost Sandžaka je naglašena u odlukama Berlinskog kongresa, Berlinskog ugovora iz 1878. i Carigradske (Novopazarske) konvencije iz 1879. godine. Sandžački odred posebno se pominje i prilikom odbrane Bosne i Hercegovine od austrougarske okupacije 1878. godine, a 1908. godine u Sandžaku su se kao dobrovoljci javili oko 30.000 Sandžaklija izražavajući svoju spremnost da stupe u oružane odrede Bosne i Hercegovine. Autonomisticki stavovi jasno su naglaseni i u odlukama Sjenicke konferencije iz 1917. godine. Sandžački komitski pokret od 1918-1925. godine je jasan i nedvosmislen izraz težnje da se tretman Sandžaka i sandžačkih Bošnjaka postavi na drugojacijim temeljima nego sto su vlastodržci iz tog perioda pokušavali. Zahtjevi za autonomijom Sandžaka otvoreno su izražavani i putem ..Gajrcta". narocito tokom 1939. i 1940. godine, kada je istovremeno traženo i pripajanje Sandžaka Bosni i Hercegovni. Te ideje su izražene i u aktivnostima studenata iz Sandžaka pred Drugi svjetski rat koji su studirali na Beogradskom univerzitetu, odnosno njihovo odbijanje da se udmžuju u zavičajno udmženje studenata iz Cme Gore i Srbije i njihovo opredjeljenje da formiraju posebno zavičajno udruženje sudenata iz Sandžaka, koje je dobilo naziv ..Zlatar" i u aktivnostima ovog udruženja i nakon odluke policijskih vlasti da zabrane njegovo legalno djelovanje. Febmara 1937. godine, 72 studenta iz Sandžaka, pripadnika svih naroda ove pokrajine, potpisali su zahtjev za formiranje ovog zavičajnog udmženja. Studenti Sandžaka obraćaju se aprila-maja 1939. godine narodima Sandžaka i pri tom posebno spominju Muslimane, tretirajuéi ih kao poseban nacionalni subjekat u Sandžaku. Istupanja Rifata Buržovića Trša na predratnim marksistickim kružocima, jasno su ukazivala na njegovo viđenje Bošnjaka kao posebnog i osobenog nacionalnog identiteta i autonomnog subjektiviteta Sandžaka. Za slobodu i Ijepšu budućnost Sandžaka svoje živote su dali cetiri sekretara Oblasnog komitata KPJ za Sandžak.

38

40/2017

Esad Rallie