Filatelista

ski, jer su se bez izuzetka stavljali na pismonosne pošiljke (pisma i dopisnice) mašinskim putem. Svi ovi žigovi imali su propagandni karakter, a samo delimično i reklamni karakter. Prvi period, o kome će ovde biti reč, započeo je u godinama posle Prvog Svetskog rata i okončan je okupacijom Jugoslavije u Drugom svetskom ratu. To je upravo klasični period za ovaj deo jugoslovenske filatelije.

Želimo da zahvalimo Vjekoslavu Trbariću, koji nam je nesebično ustupio svoj rukopis i građu i dao nam pravo da ovu dragocenu materiju koristimo na način koji smatramo da nam je prikladan.

Propagandni poštanski mašinski žigovi ušli su u naš poštanski saobraćaj po ugledu na razvijene poštanske uprave. Sakupljaju se prvenstveno na celim dopisnicama ili pismima, mada se susreću i na fragmentima tj. isečcima. Jedni ulaze u generalne zbirke poštanskih propagandnih mašinskih žigova ili u još šire zbirke, zbirke poštanskih žigova. Takođe, ova materija se vrlo često sreće i u odgovarajućim temama, gde čini često i ređi deo tih tema. Skoro je suvišno da istaknemo da su ovi poštanski žigovi u to vreme bili vezani samo za najveće poštanske urede u Jugoslaviji: Beograd, Zagreb, Ljubljana, Sarajevo, Skoplje, Split. Tematika ovih žigova isključivo počiva na tekstu, koji je propagandnog karaktera. Najčešće je to bilo propagiranje u službi pošte ili za mesto lepljenja maraka na pošiljkama ili za adresu. Takođe propagirana su tadašnja moderna sredstva saobraćaja (vazdušnni saobraćaj) — vazdušna pošta) i tada najsavremenije sredstvo obaveštavanja (radio). Takođe, najavljivane su specijalizovane izložbe (automobila i vazduhoplovna), proletnji i jesenji sajmovi u Beogradu izložbe (jadransku u Zagrebu i izložbu u Muzeju Kneza Pavla u Beogradu), te propaganda i reklamiranje više zajmova i čekovnih računa. Dakle tematika ovog dela je heterogena.

Nešto treba reći i o izgledu ovih žigova. Skoro po pravilu tekstualni deo žiga nije bio praćen crtežom. Nasuprot tome, tekst je često praćen vodoravnim ili talasastim paralelnim linijama. Između tekstualnih delova žiga nalazi se okrugli poštanski žig sa svim elementima takvog žiga.

Treba razlikovati proste i složene poštanske propagandne mašinske žigove. Kod prostih je samo jedna vrsta propagiranog teksta, a kod složenih, naizmenično se pojavljuju po dva raznorodna teksta.

SPISAK POŠTANSKIH PROPAGANDNIH MAŠINSKIH ŽIGOVA JUGOSLAVIJE PRVI PERIOD

Kao što smo već u uvodu istakli prvi period čini vreme između dva svetska rata, mada se preteče ovih žigova naziru još u periodu pre Prvog svetskog rata, kao što je to slučaj sa mašinskim žigovima u Bosni i Hercegovini kod pošta Sarajevo i Mostar (odmah po oslobođenju 1918. godine mašinski žigovi u Sarajevu i Mostaru služili su sa isklesanim delom nemačkog teksta). Takođe i u Srbiji pre Prvog svetskog rata bio je u upotrebi u Beogradu mašinski poštanski žig. Međutim, propagandni mašinski žigovi u Jugoslaviji pojavili su se paralelno sa prvim zajedničkim izdanjem maraka za Jugoslaviju. Naš prikaz obuhvatiće grupno prikazivanje azbučnim redom po mestima, odnosno po gradovima koji su imali ove žigove.

BEOGRAD

1. Mašinski dvoredni žig u ćirilici između tri talasaste linije: LEPITI MARKE // U GORNJEM DESNOM UGLU.

2. Mašinski troredni žig sa slikom zvučnika i tekstom u ćirilici: BUDITE // RADIO // PREDPLATNICI. Kod ovog žiga okrugli poštanski žig nosi oznaku pošte BEOGRAD 2. Postoje četiri tipa ovog žiga i to tri sa oznakama broja: 1, 2 i 3 i četvrti koji se razlikuje jer nema uopšte brojnu oznaku, a broj pošte je pomeren na mesto ornamenta u žigu [ovaj tip žiga je najstariji i njega su docnije zamenila napred tri opisana žiga).

3. Mašinski žig koji ima šest talasastih linija i pet kratkih vodoravnih linija sa četvororednim tekstom u ćirilici: OTVORITE POŠTANSKO-ČEKOVNI // RAČUN! // ULAŽITE KOD POŠTANSKE // ŠTEDIONICE. Ovaj žig je upotrebljavan na pošti Beograd 1.

4. Mašinski žig sa šest talasastih linija upotrebljavan na pošti Beograd 2 ima dvoredni tekst razdvojen po sredini siluetom dvomotornog aviona u latinici: SLUŽITE SE // VAZDUŠNOM POŠTOM. Cela kompozicija je u pravougaonom okviru.

5. Mašinski žig sa trorednim tekstom u ćirilici između šest vodoravnih linija: Na

pošiljkama // ZA BEOGRAD // označite kvart. Ovaj žig je upotrebljavan na pošti Beograd 2 i poznata su dva tipa sa oznakama brojeva 1 i 2.

28