Godišnjak Kralj. Srba, Hrvata i Slovenaca za 1926 god.
56 GODIŠNJAK KRALJEVINE S.H.S.
između liberala i naprednjaka o prvenstvo. Naprednjacima nazivali su se naslednici „ustavobranitelja“, koji su mentalitetom bili konzervativci. Naprednjačka Stranka je bila u stvari lična partija Obrenovića. Ali i Naprednjačka i Liberalna Stranka bile su u stvari varoške stranke, i u narodu su imale malo svojih pristalica.
U to vreme, sedamdesetih godina prošloga veka, počinju srpski studenti, koji se školovali u Rusiji i Švajcarskoj, prenositi u domovinu ideje radikalnog socijalizma. Glavne ideje su bile: slobodouman ustav i samouprava naroda. Na čelu pokreta bio je omladinac novinar Svetozar Marković. Кака та Partija osnovana je u Kragujevcu 1877. god.; a kao parlamentarna grupa formirala se 1881. Uporna i zaoštrena politička borba vodila se između radikala, koji su uhvatili dubokog korena u narodu,s jedne strane, i liberala i naprednjaka, s druge strane, na čijoj se strani nalazio i sam Kralj Milan. Godine 1883. izbio je rđavo organizovani narodni ustanak „Zaječarska Buna“, a tu je priliku Kralj Milan iskoristio da pohapsi radikalne prvake, sem Nikole Pašića, koji je uspeo da pobegne preko granice. Docnije je Kralj Milan bio prinuđen da se miri sa radikalima, ali to izmirenje nije dugo frajalo i Kralj je bio prinuđen da se 1892. odrekne prestola i napusti zemlju. Njega je nasledio sin Aleksandar, pod čijom su se vladavinom nastavile političke trzavice, sve do katastrofe 29. maja 1903. Smrću Aleksandra Obrenovića je izumrla i dinastija Obrenovića. Na presto je pozvan Petar Karađorđević, sin prognanog Aleksandra Karađorđevića, a unuk vožda Karađorđa. |
Pre 29. maja iz Radikalne Stranke se izdvojila ona inteligencija, koja je svome vođstvu zamerala i suviše veliku popustljivost prema Kralju, i osnovala je Samostalnu Radikalnu Stranku. Od dolaska Kralja Petra na presto pa do početka Evropskoga Rata, Radikalna Stranka je bila, sa malim prekidima, neprestano na upravi zemlje, imajući samo u samostalnim radikalima ozbiljnog konkurenta. Liberali i naprednjaci bili su u stalnom opadanju.
Posle rata su liberali, naprednjaci i samostanii radikali obrazovali jednu partiju, koja nosi naziv: Demokratska Stranka.
П
Kod Hrvata se partijski život počeo razvijati u doba narodnog preporođaja (1835—1848). Nacionalna omladina počela se oduševljavati hrvatskim narodnim idealima, i stvorila je Narodnu Partiju, koja se borila protiv mađarskog političkog uticaja. Oni hrvatski elementi koji su se držali Mađara, nazivani su Mađaronima, i između njih i nacionalista razvile su se prve političke borbe. Kako su Mađari bili u opoziciji prema Beču, to su nacionalisti bili prema Austriji prijateljski raspoloženi.
Godine 1849. je Austrija ruskom pomoću ugušila ustanak Mađara, i u celoj Habsburškoj Monarhiji opet zavlada kruti apsolutizam, koji se okrenuo i protiv nacionalističkih Hrvata, Najjači hrvatski duhovi povukoše se iz politike i posvetiše se narodnoj umetnosti i nauci.
Pošto je Austrija 1866. bila tučena od Nemaca i Italijana, bila je prinuđena i na ustupke u unufrašnioj politici. Monarhija je bila preuređena na dualističkoj osnovi, tako da je i Ugarska dobila svoj ustav. Hrvati su bili primorani da se mire sa Mađarima, i tako je Hrvatska pripala Mađarskoj, ali je sačuvala prilično široku samoupravu.