Književne novine
\ ~
pokret koji potseća, 'senista, Tako su se Paskal kai cuskih Jan:
egocentričnom kartuzijanstvu cot usprotivili
fovao u XVII veku na razvali
kovnih ortodoksija, nama srednjeve-
53 Pjer-Žan Žuv i ; najbolji su primeri te asket epa S. Eliot
: „46 OSC Sk. Šše+ : su, jansenisti u nihilističkom veku arije: oni nji, kao i logičar Paskal, zadržali su dvoBpd
slene afinitete sa glavni i : a Slavnim tradicij j epohe; savremeni hrišćanski Desnići, puriioi
ili ne, pojavljuju se Često sa, Svojim kajanjima
(tako T. S. Eliot, R i 'Kokto, Pol Klodel 1 ia OU i Bo La
A ka lak kob). Stvoreni na raizvort s OM
vraćaju i oPbOpSKOE nihilizma, oni mu se često 1 1 CTrpu uporne predrasude protivu sveta, društva i onog: ja..A to su isto činili nekad
jansenisti, na putu utabanom od stoika i sveto Avgustina. Treća grupa postoji i okuplja disldente i nihilizma i neo-srednjevekovaca. IT samo se među ovima mogu naći autentični pesnici avangarde iz 1950 godine. Inače, posle ovoga POGENa RJRIHZruiM se ofrcala do same «b#ofke azmom ii i } WDORVBbOrn NimDGAra: istrošena preterivanom
* * *
Sa Malarmeom, Lotreamonom i neš nje sa Artirom Remboom, kredo eo itije Ca fuje svojim uzletom ka visinama, Poezija postavlja „sebi cilj da ispita najtajnije · Kkuteve subjektivnosti. Malarme je mnogso Dre Ničea proklamovao da je »nebo mritvo«. On je išao do kraja u svome ispitivanju ne-bića, koji se skriva iza stvari, slika i jezičkih sklopova. U opštoj bropasti stvarnosti, on stavlja poetski akt kao najvišu vrednost. I Malarme deli tu melfafizičku »logolatriju« sa poslednjjim romantičarima, sa Bodlerom i čitavom · školom Parnasovaca. Taj princip živi još kod Valerija, skeptičnog učenika Malarmeovog. Kroz MHofmanstala i Stefana Georga, kult reči ulazi u Nemačku u početku ovoga veka, kao što je osvojio Englesku sa Svinbornom, OsMkarora Vajldom i Jijtsom. Kult reči triumfuje u Ita. liji sa raskošnom retorikom Kardučija i Danuncija, u Spanskom svetu sa Rubenom DariJom i sa »modermistima« kojima samo poezija ostaje” sveta, a u 5AD, u kultu koji nosi Valas Stivens sa svojom poetskom imaginacijom. U dobrom delu svoga pevanja Rilke podržava čisto estetski princip, kao što dokazuju njegove »Nove poeme« ili »Rekvijem za Volfa, grofa od Kalkrehta«, pisan 1908. To postaje pitanje vere kod Huana Ramona Himenesa, španskog šampiona apsolutne lepote i »la poezia desnuda«; to isto važi i za Gotfrida Bena u toku njegove duge postekspresionističke epohe, kao i za Grka Konstantina Kavafija, čija hiliadugodišnja tradicija zanimljivo dodiruje moderni Zapad na njegovom zalasku. Gotfriđ Ben usvaja jednu novu uslovnost »transcendentnost kreativne strasti«. ;
Među direktne naslednike Bodlera i Malarmea možemo staviti i one pesnike koji su sebi stavili u zadatak da otvoreno kažu, bez ukrašavanja i pomioći estetike, ljudsku' uslovnost u ovoj epohi očajanja. U tom ređu su Tomas Hardi, A. E. Husman, Korbijer, Laforg, i njihov učenik T. S. Eliot. Pod istim aspektima može se ceniti i nemački ekspresionizam. Tu dolazi već pomenuti Gotfrid Ben. TI on evocira usamljenost: čoveka lišenog univerzuma, kao ono mekad Peter Šlemil, od Šamisoa, koji trči za svojom izgubljenom senkom. Sa istonı su temom nemački pesnik Trike, talijanski pesnici Ungareti, Montal i Saba, a u Francuskoj Pjer Reverdi sa svojim kratkim i koncizaim pesmama i anti-retorskim sfilom, punini gorčine.“ ' ı
Mnogi pesnici XX veka idu istini putem. Oni opismju detaljno izvesne aspekte opšte ojađenosti i otkrivaju oštru savest svoga Dpolitičkog, sogcijalnog i ekonomskog karaktera,
unotrebljavajući, na primer, rečnik argoa, svedoke grubih i bezličnih uslova koji će otsada biti u upotrebi. To nije slučaj samo Kenoa i
revera, već i Paunda, Odna, Brehta i Eliota, u nekim njegovim realističnim pesamama.
i Sada se pojavljuje i takozavni automatski stil, kojim nadrealisti pribegavaju potsvesti: njihov »Sezame, otvori se!« automa(iskog pisanja, treba da slomi jaram logike i konvencionalnog morala, kao i da razbije monotoniju lažne svakidašnje stvarnosti. Ipak, mentalni automatizam nije dovoljan. Nadrealizam pogrešno identifikuje imaginaciju sa dubokim: bitišanjem 1 Treći sa stvarima. Slično »logolatriji« parmaSovačkih esteta, zabluda nadrealista bila je u tome Što su tražili u odnosima između sebe 1 reči rešenje problema koji se danas može naći samo u odnosima između sebe i Sveta. MHegelijanska identifikacija reči i sveta ne odgovara više našoj razbijenoj kulturi: to Je jedno varljivo nasledstvo stare kartuvijanske »bajke sveta«, suviše sigurne u sebe, a i zaveštanje filozofskih nominalista. U tome neSporazumu je razlog neuspeha nadrealističkog pokušaja da se pobedi nihilizam. Kao svi intelektualni »leroristi«, kao Dada, i oni razdraZeni nihilisti, koji su zaustavljali svoje nesreće samoubistvom, ludilom, pijanstvom ili seksualmim orgijama, tako su i nadrealisti prošli pored, ili iznad, pravih problema naše epohe.
Ubediljiviji su u tome bili neki pesnici koji su pokušali da pobede današnje očajanje okrećući se ka kulturnoj prošlosti i svome ličnom dotinjstvu da bi našli leka ozdravljenju. ».fa neprestano misjim na one koji su zaista bili veliki«, kaže Stion Spender, tražeći izgubljene izvore. Taj nostalgični ton može se maći kod mnogih američkih pesnika privučenih Italijom, | srednjevekovnom Provansom, klasičnom i kineskom starinom — ,takav je Ezra , Paund, Alen Tejt i Dž. K. Rensom. Takav je i Rilke u svome prvom periodu, Milosz u svojim »Simfonijama«, Sen-Džon Pers u »Pohvalama«, Dilcn Tomas, Patrik de la Tur di Pen.
Drugi mođerni pesnici pokušavaju da sec suprotstave tom prokletstvu i da se udalje od sebe na razne načine, stvaranjem ličnih mitova, okultizmom, fraženjem mističnih ili halucionističkih eksperimenata, kao Anri Mišo, vraćanju magiji i alhemiji. Takav je još mladi Jijts 1890, koji nije ništa različitiji od Patrika de la Tur di Pena iz 1935. Jijts je novi Faust, veštac bez vere, veliki umetnik koga zajedaju
|
nihilistička osećanja, i bavi se magijom da bi se razonodio. I Elijas, koji se formalno ne bavi okuitizmom, veruje u »čuda«. Memaćčki pesnik Ivan Gol nije slučajno stvorio pravu mitsku ličnost epohe, pored Čarli „Čaplina. Njegov »Jovan Bez Zemlje« daje mam glavne crte modernog: čoveka, izbeglog iz sebe i stvarnosti. On nije anonimni ili tamni simbol, već jedna tragikomična prisutnost — naša!
Jedan suptilniji oblik u zapadnoj mođernoj poeziji jeste politička zainteresovanost. Ali ako se izuzmu veliki pesnici kao Aragon, Elijar, Pjer Emauel, Dilen Tomas, Mačado, Iernandes, Odn — ostalo je slabo. Najbolji pesnici, kao Berthold Breht, Paund, Odn i Prever prave satiru od starih oveštalili vrednosti.
Krajnja nihilistička pobuna w poeziji je »anti-poezija«. Od svih savremenih francuskih »anti-pesnika« glavni Je Rejmon Keno. Međutim, ima i puno drugih tendencija. Naprimer, prvo apstraktno vraćanje ka zemlji i svetu zanemaremom od čoveka. Tako Mak Laiš u »Konkvistadorima«, Sen-Džon Pers u »Anaba-· sic i u kosmičkoj poemi »Veftrovi«. Onda, konkretnije vraćanje zemlji i stvarnosti, »objektivnosti«, kao Robert Frost i Vilijem Karlos Vilijams, američki pesnici, ili Elijar, Rene Šar. Pa španski pesnici Mačado, Lorka, čak i čileanski Pablo Neruda,
(Preveo Nikola TRAJKOVIĆ)
Avion je poput rakete sunuo u
jem odakle dolazi, ime tirkiz-»tursko
4RKA4ND
ve: »Hafiz je pobrao sve plodove iz vrta lirike, i nama koji smo došli
nebo puno snežnih oblaka, a gore, deset hiljada metara nad zemljom, dočekalo nas je raskošno i hladno sunce. Dok jurimo u susret Istoku i noći, devojka u plavoj uniformi objašnjava tajnu mlaznog pogona i savetuje da kazaljke svojih časovnika pomerimo za tri sata unapred. Saznajemo da je tamo, na tlu Srednje Azije tek »babje leto« i da su berbe na pamučnim poljima u jeku.
Čini mi se da je to moje najneobičnije putovanje. Tom utisku ne doprinosi samo priroda koja se fantastičnom brzinom menja, pružajući pogledu sve nove i nove senzacije, već još više asocijacije koje se nameću, a čije su teme čovek ı njegova dela. Gledam okolo, svi putnici kao da osećaju nešto slično, kao da su svi utonuli u islu vrstu sanjarije. Zemlja se ne vidi, mlečni oblaci razilaze se i stapaju, sunce menja sVOJĆ položaje, a njegova boja postaje sve gušća i grimiznija. Odjednom, kao da smo probili neku živu zavesu koja rasplamsali dan deli od tamno ljubičaste moći. Skoro bez prelaza utonuli smo u noć obasjanu krupnim zvezdama. Vidi se zemlja, nejasno se naziru slivovi Sir-Darje. Oblaci na horizontu, ustvari su venci "Tjenšanskih planina iza kojih počinje Kina. Pred nama ukoso talasa se Pamir, »Krov sveta«, a mesec Što je zasvetleo kao komad platine, nalazi se tačno iznad Indije. Samo je tri časa kako smo krenuli a cilj je već tu. Sledeća stanica Nju-Delhi. Vozom bismo dovde putovali, četiri dana, preko stepa i šuma, kroz prastara brda na čijim vVrhovima počiva večiti sneg. Nekad se, to nije bilo tako davno, POI I koji je prenosio začine, svilu ı lepilhe, ya odavde do Moskve skoro pola godine.
Se Land. Crvenkasta brda blago zaobljena vekovima, ulice široke i ravne što se seku u pravim uglovima utonule u senku svetih drveta, »ćimara«. ia .
Kuće su prizemne, većinom obojene tonom vedrog neba (najzad sazna
KNJIŽEVNE NOVINE
plavetnilo«) a iza!njih su rascvetana dvorišta sa paunima | šedrvanima. Čist, sunčan, bogat grad.
Vazduh je topao i pitak, što veče više osvaja, sve intenzivnije se oseća pomalo gnjili, sladak miris jeseni.
Pre no što sam pošla u ovaj kraj, svi su strepeli da me ne omađijaju drevni spomenici čija je lepota opsenjujuća., Tamo postoje druge stvari, rekože, daleko impresivnije, postoji sadašnjost. Mislili su u prvom redu na žene koje su do pre tri decenije nosile [eredže i živele zatvorene iza zidova, na nove gradske četvrti...
Stojim duge časove pred kupolama Bibi-Hanuma, gledam kako sena zalazećem suncu presjjavaju minare Sah-I-Zinde i tirkizni zidovi od f{ajanse na mauzoleju Gur-I-Emir, Ja sam isto tako videla bele velike palate podignute na mestu nekadašnjih glinenih kuća bez prozora s ravnim krovovima i visokim zidovima iza kojih je venula radost. Ali su mi obruženi zidovi medresa i kupole s otpalim čerpićima rekli isto što su mi otkrili { tepisi u starom delu grada, Tamo, iza visokih razboja, devojke s kosom spletenom U bezbroj sitnih pletenica, dugim prstima nizale su vlakna i slagale boje, mičući usnama. Bili su to tepisi sa šarama iz Hive, buharski, i »buketi«, stare turkmenske mustre, a devojke _: imale otsutan izraz Uaetnika i fanatično sjajnc OI.
- Jedan starački glas, negde visoko, peva molitvu. Školsko zvono u nevidljivom dvorištu sitno srebrno 0 Nebo je plavo kao indigo a zvezde se čine sasvim blizu. Postaje jasno.
- zašto je baš u ovom kraju sveta na-
stao prvi verocdostojan zapis O nebeskim telima, Uzbekistan je domovina astronoma Ulug-bega, _ autora slavnih »ZŽvezdanih tablica«. Ovde se. rodio drugi naučnik, Ibn-Sin, pesnik i enciklopedist, u Evropi poznat pod imenom Aviciena, čiji su medicinski _zapisi, naročito »Knjiga isceljenja“, stekli poštovanje u čitavom svetu, */Yde su nastali stihovi pesnika Hafiza za koga je Puškin ostavio ove redo-
posle njega, ne ostaje ništa drugo
da sakupljamo otpatke«. Na ovom tlu kršili su svoja, koplja Aleksandar Makedonski, arapski kalifi, horde Tamerlanove, a posle Džingis-kana i njegovih potomaka, isprobali su svoju moć turski sultani. Konačno, posle dugog perioda domaćih glavara što su se međusobno gložili i smenjivali, Uzbekistan, tada 'Turkestan, godine 1868-me, dobrovoljno se prisajedinio Rusiji. U ovu slavnu i živopisnu pro-
Nastavak na 9 strani
LAZAR VUJAKLIJA: TEŽNJA
-
Pismo iz Dubrov,
O repertoaru Dubrovačku
let
Ovogodišnji dramski repertoar odvija se »po planu«“« i sve
dosađašnje izvedbe postigle su.
predviđeni uspjeh, a da nije bilo ni neke očekivane atrakcije ni neočekivanog debakla. Preostale su još dvije ovogođišnje festivalske premijere, poznate predstave Narodnih pozorišta, u Beogradu i Zagrebu, Krležin Aretej i Obrenovićeve ·Varijacije. Ali i prije, nego što one navuku dubrovačko ruho, mogu se, na osnovu prikazanog dramskog repertoara i ove i prošlih godina, povući stanoviti zaključ„ci (koji su, naravno, izraz mog ličnog mišljenja).
»Dubrovačke ljetne igre raz vile su se iz predstava naših klasičnih „djela, izvođenih u jedđinstvenim dubrovačkim scenskim prostorima, odnosno iz DpDredstava koje su u tim prostorima zadobile takav vid i oblik, đa su
"postale. specifično dubrovačke,
neponovljive u bilo kojem drugom gradu i neprenosive na bilo koje drugo mjesto«. Ta postav ka provjerena je desetogodišnjom praksom, pa ako i ima povremenih odstupanja, izazvanih raznoraznim subjektivnim i Objektivnim „razlozima — mislim da više nitko ne sumnja u teOretsku opravđanost mišljenja, da za dubrovačke scenske Pprostore odgovaraju samo. specifična scenska djela i da njihove izvedbe treba da budu za te prostore „naročito zamišljene i spremljene.
U čvrstom, a za mene i opravdanom, uvjerenju da Dubrovačke ljetne igre treba da u prvom redu budu tribina s koje ćemo blago naše kulturne baštine pokazati svijetu i nama samima na dosadašnjem dramskom Tepertoaru bilo je 14 drama i,komeđija iz dubrovačko-dalmatinske klasike, od toga 7 djela Marina Držića. Dundo Maroje, u tri različite postave, igran je sedam sezona, Plakir je bio na repertoaru četiri gođine, doživjevši gotovo trideset predstava, isto toliko godina prikazuje se Skup, u dvije postave, spojene
(6a dubrovačke izložbe »Djela i kretanja«)
SCENA IZ »HAMLETA« NA LOVRJENCU
komedije Novela od Stanca i Tirena izvođe se četiri sezone, 'svaka za sebe ostaju na repertoaru jednu odnosno dvije sezone, koliko se prikazuje i Tripče de Utolče, u dvije postave, te tragedija Hekuba. Tri godine prikazivana, je komedija, Ljubovnici, a po jednu sezonu bila su na repertoaru djela: MRobinja, Dubravka, Komedija od Raskota, Jovadin, Ilija Kuljaš i Andro Stitikeca.
Iskustva s tih izvođenja očito su opravdala uvjerenje da predstave za dđubrovačke scenske prostore treba da za te prostore budu naročito zamišljene i spremljene. Dundo Maroje u prikazu Jugoslovenskog dramskog ĐOZOrišta bio je svakako impresivniji, kad ga je Bojan Stupica s improvizirane pozornice na Boškovićevoj poljani prenio na Gundulićev trg — a bit će još impresivniji, kad jednom bude u začetku koncipiran kao specifična dubrovačka predstava, s Testivalskim ansamblom. Plakir u Parku Građac bio je zapravo inauguracija »otkrivanja dubrovačkih scenskih prostora«, uspjeh djela i predstave koji je ugrađen u početak i razvoj Dubrovačkih ljetnih igara. Skup prenesen iz Hrvatskog narodnog „kazališta na dđubrovačku Ljetnu „pozornicu nije ni izdaleka postigao onaj dojam, koji već dvije godine DOstiže u parku Muzičke škole, kao predstava »pravljenae za Du-
· brovnik. Nenadmašivu spektaku-
larnost zadobile su „Novela od Stanea i Tirena izvedbom ispređ palače Sponza, jednako kao i sama Tirena,u parku Muzičke škole. Sigurno je da bi i Hekuba imala sasvim drugo značenje, da Držićevi stihovi ne odjekuju pod nebo na onom fantastičnom bplatou iznadđ morske pučine u gradačkom parku. Takvo izuzeino, impresivno, »specifično | dubrovačko« značenje dalo je historijsko mjesto »pred Dvorom« ı IZvedbama Robinje i Dubravke, a jjupka i tipično mediteranska piazzetta Bunićeva poljana komediji Ljubavnici. ,
S druge strane, sve predstave koje nisu bile smišljene za dubrovačke izvedbene prostore, pa čak ni prikazane na njima ili na njih samo mehanički preseljene iz »zatvorenih teatara« — bile su samo poluuspjesi, a često i neuspjesi i potpuni promašaji. (Niz komedija izveđenih prve godine festivala na Ljetnjoij pozornici, "Tripče De Utolče u zgradi Dubrovačkog kazališta — Držićeva komedija koja upravo VabDpl da bude prikazana na kojem dubrovačkom trgu — Jovadin presađen iz Zagrebačkog dramskog kazališta u park Gradac.) „ei
Ista se pojava može pratiti i na dubrovačkim predstavama iz svjetske klasike, naše i stramc savremene dramatike. Shakespeare i Goethe našli su u Dubrovniku prirodno-scenske · prostore, koji su izvedbe njihovih dielA
(Hamlet, San ljeine noći, Itipe- '
nija na Tavriđdi) učinile impresivnim i atraktivnim u svjetskim vazmjerima — a sigurno je da to nisu jeđini prostori i jedina djela kojima se mogu postići isti rezultati. Takav idealan prirodnoscenski okvir stvoren je i za Vojnovićev dramolet Na taraci, Traženja, kolebanja, pokušaji uspjeli i neuspjeli — uvijek u smislu pridržavanja ili zanemarivanja „principa o poštovanju dubrovačkog »scenskoge ambijenta koji uvjetuje i izbor djela
njih igara
i a
i način njegova: izvođenja -- b su predstave niza autor& Ko se obreli na dubrovačkim prix nim pozornicama. Sofoklov c Edip zacijelo ne bi djelovao 5, bije od OCorneilleva Cida, da” bio spremljen za terašu HReve na, a ne mehanički prenesen beogradske pozornice. Goldor jeve Ribarske svađe mnogo S prisnije prikazane na splavi Gradskoi luci, među pravir bracerama, nego među ykućilma od drva i kartona, nakalemljel, na kameni molo Ribarnice. PiU | nje prostora — odnosa dj | prema prostoru, i izvedbe pren takvom djelu na takvom pros ru — ponovile su, da ne kaže zaoštrile, i predstave Racineo PFedre pred Kneževim Dvorom »prvog prođora jednog savre: nog autora na dubrovački Te! valski repertoar«, Herakla Mi iana Matkovića, na.sbedem” Revelina. To ie pitanje Ha i). uvijek treba odgova?ati. Jedan od odgovora pruža i postepena »metamorfozac izv. Max le scene Dubrovačkih ljetnih igara. Zamišljena kao mogućnost di; u Dubrovniku buđe prikazivan: i savremena dramatika, pa i dje. la komornog i eksperimentalnog karaktera — čemu ne može bit prigovora — ta je »mala sceng” u početku bila smještena u zg?) du Dubrovačkog kazališta, Šš je u neku ruku bio nonsens, kc se kosio s osnovnim principim i smislom tih igara. Predstave koje su u pravilu izvodile gostu: juće trupe, prolazile su golovc nezapaženo i zapravo su hana , capirale izvornu vrijednost ist | izvođača u njihovim matični/ kućama. Izlaz iz te situacije p kazalo je upravo Dubrovačko k zalište, postavivši dvije svo . predstave u Atrij Kneževa Dv , ra, čime je i Mala scena dobi pravi smisao. Mislim da je de” njem osmišljavanju Male sc, njezinoj »svijetloj budućnosti We | velike pridonijela i ljetošnja vanredno duhovita i efektna "| daptacija trga Mrtvo Zvono, izvedbe dviju francuskih Tz. Mesar iz Abbevillea i advo Pathelin. e Spomenuo sam da je muzi repertoar ovisan O specifičn + zakonitostima i uslovima na koj Dubrovačke ljetne igre za. BP. ne mogu utjecati — jer nemaju svoga festivalskoga muzičkoga ansambla, nego moraju Stujućo
ono što im mogu dati gostujuće, opeme institucije. Apstrahirajući balet, koji je nužno vezan uz Ljetnu pozornicu (već dvije gOdine nepostojeću, te je njezina ponovna izgradnja jedna od akutnih „potreba Dubrovačkih ljetnih igara) — zanimljivo je. pregledati dđosađašnji operni re». pertoar, jer se i u njegovim us. pjesima i neuspjesima ogleda aksiom o »kategoričnom imper8x„. tivu« dubrovačkih scenskih pyr”
stora. fa
Cetiri jugoslovenska kom tora svakako nisu jedini Wt, mogli da budđu uspješno pri ni na Dubrovačkim ljetnim . ma. Ali i taj mali broj na „59 bpernih predstava pokazao j su mnogo zanimljivije bile i be na prirodno-scenskim pr rima od onih na ljetnoj pozć ci. (U tu zanimljivost ne uk. čujem umjetničku, muzičku“: jednost izvođenja,) Brkanc *“—
Nastavak na 9D strani a _
Marko FOT” /Ž