Književne novine

Godina XVI · Nova serije Broj 231 Beograd 4. IX. 1964. Cena 80 d

IST

„JI

NIZI

ŽEVNOST.

UMETNOST

MN ORUŠTVENA PITANJA

Stopedesetogodišnjica

•.~

rođenja

pesnika

»SMRTI SMAIL-AGE CENGIJICA“

IVAN MAŽURANIC

— pesnik i političar

sac celog svog života piše samo jednu knjigu ili da " celom svom životu napiše samo jednu Knjigu. Šenoa je celog svog života pisao istoriju hrvatskog plemstva i građanstva, pratio njegove mene, razvitak, uspone i krize kroz duge vremenske periode, Ta dela imaju različite naslove, ali je u pitanju, ipak, samo jedna knjiga, jedno veliko delo u nekoliko desetina tomova. Kao i· kod Balzaka, Prusta, Zole, Golsvortija i tolikih drugih, uostalom. Mažuranić je u stom životu napisao samo jedno delo vredno pomena i vredno pamćenja; najveće pesničko delo hrvatske književnosti m . XIX veku. Kao što je Bodler celog života pisao „Cveće zla“ tako je ceo Mažuranićev književni život vezan za ep · Smrt Smail-age Čengijića“. Kasnije Mažuranić bi napisao po koju pesmu, bavio se politikom, bio poznat kao kul= furni organizator, uživao u matematici i astronomiji. Pa ipak, u našoj svesti postoji po tome epu koji se može ravno= „pravno porediti sa „Gorskim. vijencem“ i koji danas, stotinak godina posle svog nastanka, impresionira mnogim svojim umefničkim kvalitetima i ispravnim moralnim stavovima. aa Pripadajući generaciji za koji je ilivizam Ljudevita Gaja označavao period hjihove mladosti, tragična godina 1848. najveće nacionalno i političko razočaranje, jugoslovenstvo u onom smislu koji su toj reči davali Štrosmajer i Rački njihov najveći i najviši nacionalni ____politički i kulturni ideal, Mažuranić je, hi malo slučajno, za predmet svoga epa

J EDNOM JE NEKO REKAO da bpi-

žno bi se razgovori svodili na izvanredan smisao za uočavanje ljudskih odnosa, na živo i na razvijeno moralno osećanje, za onaj, za slovenske literature karakteristični, smisao za saučesništvo i sarazumevanje sa onima koji pate, koji su ugroženi i koji stradaju. Mažuranićeva himna slobodi i crnogorskoj borbi za njeno održanje govori upravo o visokom humanizmu kojim je celo Mažuranićevo pokolenje bilo prožeto i stavlja u prvi plan etičke vrednosti koje su čitavom tom naporu davale lepotu i smisao koji imaju.

Mažuranić, kao što smo rekli, nije bio

izabrao jednu epizodu iz crnogorskih |

bojeva protiv Turaka. Tako su hrvatska ratovanja protiv. Turaka kroz dugi niz godina pružala mnogo tragičnijih motiva i tema no što je smrt Smail-age i no što je crnogorska borba, za nacjotnal-

nu slobodu, Mažuranić je izabrao jed-

nu savremenu temu da bi njom izra= zio i prikazao jedinstvenost borbe za nacionalni opstanak ma na kom se kra=ju slovenskog juga ona, u vremenu pro” buđenog nacionalizma, vodila. On nije naročito poštovao istorijsku istinu jer ga nije interesovao tok same borbe ne> go sama ideja slobođe kao takva i 705 čelo ljudskog dostojanstva za "koje se u ime kojeg se, u krajnjoj liniji, ta borba vodila. r

Bilo bi svakako izlišno upuštati se u jednom sumarnom osvrbu na Sira“ nićevo životno delo u analizu najvi vrednosti već klasičnog jugoslovehskog epa, Kada bi se izabrao taj put neizbe-

LIKOVNE PRILOGE IZRADIO PETAR IGNJATOVIĆ

samo pisac. Kao i mnogi iz njegove generacije on je smatrao da je politika pravo polje njegove delatnosti i već negde u vreme pred 1848. on je bio u podjednakoj meri i politička ličnost i književnik. On je bio prvi građanin koji je postao hrvatskim banom i to njegovo banovanje imalo je nečega karakterističnog za hrvatsku građansku klasu. 1848. godine Hrvati su, zajedno sa Srbima, ratovali na strani Beča protiv Mađara. Od dva zla bilo se izabralo gore, ali ne i opasnije. Beč je išao na to da Jugoslovene koji su pod njegovom vlašću drži trajno pod svojom dominaci-

jom; Mađari hisu hteli ni da znaju da nešto što se zove Jugosloveni uopšte i postoji. Posle svega što se u revoluciji i posle nje dogodilo Hrvati i Srbi su izveli jedno tragično iskustvo: na Beč se više nisu mogli osloniti, a sa Mađarima nisu više mogli sarađivati. I zato je sva njihova politička borba sa terena dnevne politike prešla na kulturni i ekonomski plan. To se nazivalo realnom politikom iako možda u njoj nije uvek bilo dovoljno realizma. U praksi to se svodila na načelo „bolje išta nego nitša“ i na ono drugo, „uzmi što ti daju, pa onda traži đa ti se da još“. Da bi se prihva-– tila borba sa Mađarima trebalo je imati narod, kulturno razvijen bar koliko Mađari, i ekonomski jak koliko oni. Za Mažuranićevog banovanja u tom pravci postigli su se znatni nacionalni uspesi. Svakako da je bio najveći osnivanje Jugoslovenskog sveučilišta u Zagrebu za koje se, pored Štrosmajera, Mažuranić najviše zalagao.

Ima još nešto što je karakteristično za Mažuranićevu eru u Hrvatskoj. Tražili su se putevi sporazuma i saradnje između dvaju bratskih narođa koje je istorija vezala za zajedničko tle i čije su suprotnosti i nesuglasice neprijatelji uvek umeli da iskoriste. Mažuranićeva epoha je vreme ftrpeljivosti i snošljivosti, uzajamne saradnje i bratskog razumevanja. Sticajem čitavog niza okolnosti u to vreme Zagreb prestaje da bude samo hrvafski kulturni centar i postaje sređište kulturnih napora svih Jugoslovena i mešto iz koga se očekuju mno-

_ge naćionalne inicijative,

_ Kraj Mažuranićeve ere značio je početak mračnog doba u Hrvatskoj, obnavljanje nacionalnih i verskih trvenja, besmislenih kavgi i preganjanja, Pravaši su oduševljeno dočekali pad „babe Čengijićkinje“, kako je, ne mnogo otmeno i ne mnogo duhovito, Ante Kovačić nazvao Ivana Mažuranića. Ali, ubrzo posle toga mnogi koji su se Mažuranićevom padu obrađovali zažalili su za njim. Prolazeći kroz mnoge mene i krize, izlažući se opasnosti da bude falsifikovana i zloupotrebljeng, misao jedinstva svih jugoslovenskih naroda na kraju je ipak doživela svoju punu pobedu. Jeđan od onih koji su zaslužni za pobeđu te misli jeste i političar Ivan Mažuranić koji s pravom očekuje đa mu naša mođerna istoriografija prizna zasluge i određi mesto u političkoj istoriji naših narođa, kao što je to istorija književnosti sa pesnikom Ivanom Mažuranićem već odavno učinila.

Predrag PROTIĆ

uuu III VI |W — Kritika kao praksa ili o praksi kritike

ema neprekidno trajna, uvijek ak= tuelna, ali se zapravo O njoj 18 lo problemski pisalo a više Ga A če gantski govorkalo. Naravno, lakše š govoriti o manama i negativnostima > | vremene umjetničke kritike, u ON je slučaju, da ostanem na užoj spec ja! q nosti, književne, kao što je i DOE d autoru lakše u književnom Gjelu PNE: čunavati revoltirano sa onim BO al a i likovima koje osuđuje, to jest Ki ki se odnositi prema svijetu zam i nom i ostvarenom u njegovu teks 1 Ali poteškoće nastaju kad se pora Eo voriti o negativnostima s konkre Oe primjerima ili vrednosti i vrline do a zati analitičkim interpretacijama, 5 deklarativnim pohvalama. Slabos e naše današnje književne WHO .a „ed slim i umjetničke u cjelini, i P. i aa da je ozbiljno fundirana teoTetsi Li e sljedno i sugestivno proumijena Or S. ne svog aktera — kritičara, da * BS više spekulativna, analitička U Bor“ sko-ontološkim i semanitičkim Ry 05 ma, da njezine premise 1 stavovi olje u nekom apstraktnom VU PIVA dh8 „duhovnih sfera“ bez konkrOiti ae ziva i uranjanja u naše doma Oe i male, prljave i normalne pra: situacije i položaje. . Mane i slabosti Pa tične, tekuće recenz e Č tivne kritike drugačije su prirode 5, ko se i u njoj pojavljuju UZ sv 5 odbrbljavu post-impresionističku pati govomu asocijaciju i „nov AieHia d pseudo-filozofijskog načina miš a okviru njenih „praktičnih poš a hvalospjeva ili kuđenja bez obrazlože

nja, ili faktizerskih 'ritičarskih Ve onih nezaštićenih pisaca, oi ituei-

boje, jer nisu faktori u nek! ci OnAYSiOa, IRrAroDa (izdavači, redakcije, itd, Često se dobija dojam da i

- gnalaca i

čari, dakle mi svi, koji to ime nosimo, ako smo autokritični, da to izjavimo otvoreno, a još češće pjesnici š prozaici, koji povremeno „gostuju“ kao kritičari u praksi književnog zbivanja, ne pišu sve kao osobene, samosvojne kritičarske ličnosti, već kao predstavnici ustanova, grupa, generacija, kao simpatizeri ili bliski određenoj redđakciji ili predvorjima istih, dakle pišu s primislima onako kako misle da pragmatički uzus trenutka prakse zahtjeva, radi plasmana sebe preko veličanja ili grđenja drugih.

U praksi naše kritike danas potrebno je misliti na specijalizaciju pisaca kritičara prema afinitetima i sposobnostima, jer na žalost često se događa da kod nas svi pišu o svemu, „udri brigu na veselje“, „daj što daš“, glavno je da se piše, pa se tako kod nas već decenijama održavaju neki recenzenti u stalnim časopisima ili književnim tjednicima koji su „eksperti“ i autori o svemu od Eliota do memoara partizanskih komandanata. Usavršavanje pojedinaca Writičara kao stvaralačke ličnosti, koja izgrađuje svoju metodu i pogled na umjetnost općenito, ali i formiranje „speca“ za određena razdoblja, nacionalne literature, književne vrste, kategorički je imperativ praktične naravi u cilju poboljšanja kvaliteta same kritike kao akcije u praksi suvre= menih zbivanja. Treba još više omogu=

ćiti atmosferu i stanje u kulturnoj politici vremena za afirmaciju i praktič=no djelovanje kao kritičara individualnih ličnosti, osebujnih možda i tvrdoglavih, kapricioznih čiji stavovi ne bi bili prihvatljivi za svakoga kao abeceda, ali koji bi bili bez „dlake na jeziku“ i s vlastitim stavom, makar ekskluzivnim (kao npr. V. Pavletić, Ladan, Šoljan, Bruno Popović, B. Donat, neki mlađi: V. Zuppa, itd.). A sve više i više ostvarivati takvu situaciju slobodnog razmaha kritičarskih indiviđualnosti, da bi sivi, bezbojni kritičari, neutralni, indiferentni svaštari i suputnici literature, kao i sračunati melodramski hvalitelji i račundžije koji su jsuviše dugo zlorabili i vladali i stranicama naše štampe bili definitivno onemogućeni,

Za kakvu smo praktičnu Mritiku, odgovor je jasan i jednostavan: za kritiku sveobuhvatnu, eklektičku u dobrom smislu, za prihvaćanje svih mogu-> ćih aspekata njenih, i stilističkih, i sOciološko-historijskih i filozofsko-ontoloških i pozitivističkih sekundarnosti kao nužnog korisnog faktografskog a parata (biografija, bibliografija) i čak za primjernu i korisnu novinsku reklamnu pularizaciju (jer na žalost u Hrvatskoj se vrijedne i solidne knjige ne preporučuju ni u najminimalnijem opsegu ponekad). Ali u biti, u žiži prakse kritičari moraju u sebi ujedini-

ti, koliko je iđesImije moguće, etički zađatak ličnog stava i suđa i viziju kreativne impresije kao prvotnog doživljaja u smireno analitičko racionalno rasuđivanje praktičnog kritičara čvrsto povezanog sa konkretmom praksom vremena i života u kome djeluje.

Cijenim i poštujem Književne teo= retičare, njihov prilog naročito distinkciji temminologije i utvrđivanja nekih općih konstanti koje su se frajnije ukotvile u praksi literature, ali kritika je ipak praksa i prije svega praktična altcija i konačno i teoretičari se nalaze i djeluju na tlu konkretne prakse u svom društvu. U osnovama marksističkog humanizma čovjek kao slobodna stvaralačka ličnost svladala.birokratsko pragmatska otuđenja i svojom . aktivnošću potvrđuje se kao kreativno biće prakse, koje djeluje individualno, „stvaralački osmišljuje svoj lik i stav, naravno ni= kada ne smefnuvši s uma kontekst socijalističke „zajednice u kojoj egzistira kao historijska osoba. Ovaj ak= siom primarno vrijedi i određuje suštinu i smisao Kritičamskog poziva. Zahtijevamo dostojni. dignitet i poštivanje prava kritičara, a ne da se svatko i ođgovorni i neodgovorni nabacuju na njega „drvljem i kamenjem“, od nezađovoljnih autora, preko određenih autoriteta ustanova do širokih glasova često pogrešno usmjerenih masa čitalaca. Umjesto rezimea ovog malog feljtona na temu kritika kao praksa — još jednom samo apel — više smionih kritičarskih individualnosti u praksi kritike, a manje „praktičnih“ svaštara i limunadnih „lJaskavaca i smutljivaca bez boje i okusa u kritici kao praksi književnog života naše kulture danas.

- Miroslan VAUPOTIĆ

| DANA

_JL JIM

Smrt Palmira Toljatija

RADNIČKI POKRET u svetu, a posebmo italijansku Komaun:stičku partiju i politički život uopšte zadesio je težak gubitak. Umro je Palmiro Toljati, generalni sekretar Komumističke partije Italije.

Toljati je rođen u Đenovi 1893. godine. Zajedno sa Gramšijem i Teračnijijem osniva u Torinu časopis „Ordino nuovo“ i sarađuje u pokretu fabričkih radnika. Godine 1922. je urednik dnevnog lista KP Italije „Komunist“, a marta 1924. zajedno sa Gramšijem osniva „Unitu“. Zbog svoje antifašističke delatnosti više puta je bio hapšem. Godine 1926. postaje generalni sekretar Komunističke partije Italije i na tom položaju ostaje sve do svoje smrti. Iste godine odlazi u Moskvu i postaje član Izvršnog komiteta Komu-– nističke intemacionale, 1927. osmiva u Parizu časopis „Stato operaio“ i rukovodi ilegalnim amtifašističkim pokretom u zemlji, a od 1935. do 1943. bio je član sekretarijata Komumističke internacionale. U periodu između 19937. i 1939. predstavljao je Komunističku internacionalu kod KP Španije, 1944. vraća se u Italiju i učestvuje u posleratnim italijanskim vladama do 1947. Osim toga, bio je narodni poslanik ı direktor časopisa „Rinašita“.

Svestrana Toljatijeva aktivnost, kao što se vidi, usko je vezana sa njegovim interesovanjem za kulturmo-ideološke probleme. Njegovo osećanje potrebe za teorijskim osvetljavanjem puta italijanske Komunističke partije ogleda se, između ostalog, i u njegovoj dugogodišnjoj i bogatoi publicističkoj aktivnosti. Krunu te delatnosti predstavlja inicijativa za pokretanje časopisa „Rinašita“ (revija za italijansku politiku i kulburu), čiji se prvi broj pojavio juma 1944. i čiji je direktor i saradnik Toljati bio sve do svoje smrti. U jedom od brojeva ovog časopisa Toljati je napisao sledeće reči: „Mi na možemo da podignemo veštačke i hipokritske granice između različitih sfera alktivnosti jedne nacije — ekonomije politike, intelektualne delatnosti. Mi ne delimo i ne možemo deliti ideje od činjenica, tok misli razvitka od odnosa realnih snaga, politiku od ekonomije, kulturu od politike, pojedince od društva, umeinost od realnog života. U ovoj jedinstvenoj i realističkoj koncepciji celoga sveta nalazi se snaga marlksističkog učenja“. Tako mi iz daleka ne mogu da nagoveste bogatstvo i snagu Toljatijevog idejnog · profila, ove misli predstavljaju jedan kamičak iz bogatog iđejnog mozaika čiji autor je svojom mnogostrmukom aktivnošću, teorijom i praksom, potvrđivao dinamičnost i vitalnost jednog učenja za= snovamog na temeljima marksizma.

Umro Juš Kozak

PRE NEKOLIKO DANA, 31. avgusta, preminuo je jedan od najistaknutijih savremenih slovenačkih „književnika Juš Kozak. Rođen 1892. godine u Ljubljani Kozak je, po završetku studija istorije i geografije na bečkom univer= zitetu, radio kao profesor gimnazije u Ljubljani i dugo godina uređivao časopis „Ljubljanski zvon“, Proganjan

'za vreme prvog svetskog rata od au-

strijskih vlasti, Kozak je i tokom drugog svetskog rata imao «ličnu sudbinu: dosta vremena proveo je u zatvorima i internaciji, a nakon kapitulacije Italije pristupio je NOV. Posle oslobođenja Kozak je pored rada na svojim knjigama delovao i kao urednik časopisa „Novi svet“, a docnije ja bio na dužnosti upravnika Narodnog gledališča u Ljubljani, ı

Kao pisac Kozak je uvek pokazivao snažnu sklonost ka filozofskom tretmanu problema koje je u svojim delima obrađivao, bilo đa je reč o sukobu između patrijarhalnog seljačkog ŽžIvota i slovenačkog građanstva koje se rađalo krdjem XIX veka („Šentpeter”, ili o uticajma momarhofašističke diktature ma ljudske sudbine o kojima je pisao („Čelica“). Njegova iskustva iz drugog svetskog rata poslužila su mu kao osnovna građa pri pisanju Yromana „Lesena Žžilica“,

Kozak u slovenačkoj literaturi neće ostati samo kao romansijer. T svojim mnogobrojnim esejima, člancima, pri+ povetkama on se namefnuo kao jedna od najzanimljivijih i „najistalnutijih stvaralačkih ličnosti u novijoj slovenačkoj literaturi, pisac koji je još za Žži~

vota dobio status klasika,