Student

KRIZA SAVREMENOG COVEKA I SOCIJALIZAM

(Nastavak sa 1. strane)

šću p o n o v o postaviti pitanja ko je čovek i šta je stvarnost, šta je priroda i istina, šta je vreme, šta je biće itd. Ako su događaji u čehoslovačkoj dragocen istorijski trenutak u kojem izlazi na površinu ono skriveno i pritajeno što je latentno prisutno u evropskoj stvarnosti 20. veka, možda treba navesti i drugu stranu toga trenutka: današnje doba u čehoslovačkoj pokazuje se kao istorijski trenutak stoga što kritičko mišljenje, pojedinačne grupe i političke snage stoje pred otvorenim mogućnostima i imaju priliku da utiču na tok događaja i formiraju ga, da on verovatno za sledeće decenije odluči o prirodi odnosa i institucija u kojima če stanovnici te zemlje živeti i raditi. Teoriji i kritičkom mišljenju tako su se otvorile neke perspektive, jer imaju mogućnost da, do određene mere, utiču na hod praktičnih događaja i da, makar delimično, realizuju ono što u normalno vreme ostaje puki postulat ili želja: jedinstvo teorije i prakse, jedinstvo mišljenja i postupka. Bilo je i jeste sudbonosni nesporazum ako Ijudi u Zapadnoj Evropi ne shvataju da ono što se dešava u zemljama Istočne Evrope jeste i ostaje deo evropske istorije evropske problematike, isto kao i ako Ijudi u Istočnoj Evropi ne vide da se njihovi događaji i istorija odigravaju na određenom zajedničkom evropskom temelju. Policijsko-birokratski sistem, koji je u čehoslovačkoj došao u krizu i sada se zamenjuje sistemom socijalističke demokratije, ima daleko više zajedničkog sa spomenutom krizom savremenog čoveka i krizom temelja evropske stvarnosti nego što bi se moglo učiniti na prvi pogled. Određene istorijske osobenosti toga sistema, koje su značajne i igraju u realnim uslovima dotičnih zemalja značajnu ulogu, ne bi trebalo da skrivaju njegov zajednički izvor i zajednički temelj, čijim posredstvom je unutrašnje vezan sa osnovnim činjenicama zapadnog kapitalističkog sveta. Staljinizam. kao policijsko-birokratski sistem vladanja i ovladavanja, utemeljen je na predstavi sveopšte rnanipulabilnosti Ijudi i stvari, čoveka i prirode, ideja i osećanja, živih i mrtvih. Skriveni temelj i polazište toga sistema je određena, većinom nerazjašnjena koncepcija čoveka i sveta, stvari i stvarnosti, istorije i prirode, istine i vremena. Ako je taj sistem doživeo knzu, nisu postali problematični samo određeni metodi i oblici vladanja i ovladavanja, već je zajedno s tim doživeo krizu i ceo kompleks prakse i kompleks predstava o čoveku i istoriji, o istini i prirodi. Drugim rečima: čehoslovački događaji nisu redovna politička ili redovna privredna kriza, nego ujedno i kri • za temelja iz kojih izrastaju sa : vremene predstave o stvarnosti kao o sistemu sveopšte manipulabilnosti, Humanistički socijalizam, za čije se postojanje danas u Cehoslovačkoj vodi borba, je revolu- 1 cionarna, humanistička i oslobađajuća alternativa prema sistemu sveopšte manipulabilnosti. Odatle je shvatljivo zašto je u tim događajima reč o socijalizmu, a ni u kojoj formi o povratku kapitalizmu, i zašto je, dakle, taj humanistički socijalizam negacija kako kapitalizma, tako i staljinizma. Ako bi čehoslovački ekspenment uspeo, a njegov uspeh leži u torne da bude sproveden konsekventno do kraja, da ne ostane na pola puta i ne kompromituje se polovičnošću, time bi ujedno bio pružen i praktični dokaz da se sistem sveopšte manipulacije može prevazići i to u oba svoja danas vladajuća istorijska oblika: u staljinističkobirokratskom, kao i u kapitalističko-demokratskom obliku. Nedemokratski, birokratski, primitivni i policijski metod, koji sistem sveopšte manipulabilhosti u staljinizmu praktikuje i realizuje, nc bi trebalo da skriva onu važnu činjenicu da se sistem sveopšte manipulabilnosti ostvaruje i praktikuje takođe i na drugi način, i to formalnodemokratski, rafinirano i daleko manje napadno i šokantno. Sistem sveopšte manipulabilnosti, kao bitna karakteristika 20. veka, jeste razvijen i usavršen sistern sveopšte prcdajnosti. karakterističan za 19. vek. U

tom je smislu naše stoleće nastavak prošlog stoleća, jer kroz niz značajnih i istorijski važnih revolucionarnih pokušaja i događaja, dosada nisu bili prevaziđeni temelji iz kojih izrasta kako sistem sveopšte prodajnosti, razmene, utilitarnosti i otuđenja, tako i sistem sveopšte manipulacije i sveopšte manipulabilnosti koji na odlučujući način određuje izgled našeg doba. Najrazličitije ideologije i razni oblici lažne svesti zakrivaju te temeIje i izvore, tako da, na jednoj strani, stavljaju protiv sebe, kao sasvim neprijateljske i isključive, one pojave koje, pri svoj razld čitosti, imaju mnogo zajedničkog a, na drugoj strani, zamagljuju prirodu onog i radikalnog prevrata koji može da bude i jeste zajednička istorijska altemativa savremenom sistemu sveopšte manipulacije u svim njegovim oblicima i istorijskim formama. Ne tvrdim da između onog što se naziva staljinizmom, ili prosvećenim i reformisanim staljinizmom, i onog što se na Zapadu označava kao masovno društvo, kao affluent society, kao potrošačko društvo, ne postoje bitne razlike i da obe pojave ne pripadaju potpuno različitim dmštveno-ekonomskim formacijama. Postavljam pitanje, zašto u oba slučaja lažna svest i manipulisanje čovekom igraju tako bitnu ulogu; dolazim do zaključka da je temelj i izvor koji omogućuje obe pojave, prikrivena i nerazjašnjena zajednička »koncepcija« čoveka i stvarnosti. Pod rečju »koncepcija« ovde ne smatram teorijsku svest, već izvesnu realnu i faktičku podvojenost čoveka i bića, izvesnu stvarnost koja je utvrđena u stavovima, intersubjektivnim vezama, u odnosu čoveka prema stvarima i prirodi, u načinu otkrivanja istine i u odnosu između istine i neistine, takvu stvarnost kakva se reprodukuje u svakodnevnom životu miliona Ijudi i na čijem temelju tek ti Ijudi stvaraju predstave o sebi i o svetu. Za sistem sveopšte manipulabilnosti karakteristična je ne samo prevlast lažne svesti u predstavama Ijudi o sebi i o svetu, već naročito i pre svega, opadajuća i nazadujuća sposobnost razlikovanja istine od laži i masovno neinteresovanje ili otupljeno interesovanje za raspoznavanje istine i neistine, dobra i zla. Prirodni pratilac poznate pret- ( postavke o neprijateljskom stavu nekih epoha prema umetnosti je shvatanje da izvesna dru-i štva mogu živeti bez istine i da im za njihovo postojanje ona nije potrebna. Stotine umetničkih dela ne pobijaju prvu pretpostavku, već je potvrđuju, jer upravo njihovo postojanje dokazuje da umetnička produkcija i njeni proizvodi ne mogu da zamene nepoetični i antiumetnički temelj epohe i prozaičnu afmosferu svakodnevice. Isto tako i raetodički obezbeđeno dobijanje saznanja i kolosalno nagomilavanje znanja ne potresaju drugo shvatanje nego ga potvrđuju, jer dokumentuju bespomoćnost modeme nauke pred činjenicom da izvesna dmštva neguju nauku i uzivaju naučna saznanja, a ujedno masovno i svakodnevno produkuju mistifikacije i lažnu svest kao neophodan životni uslov svog postojanja. U sistemu sveopšte manipula : bilnosti čovek gubi sposobnost i potrebu razlike (diferencijacije), dakle i sposobnost i potrebu razlikovanja istine od neistine i dobrog od zla: sistem sveopšte manipulabilnosti je sistem indiferentnosti i ravnodušnosti, gde se istina meša sa neistinom i dobro sa zlim. Ravnodušnost uzdignuta u vladajuću i stmktumu kategoriju stvamosti znači istovetnost istine i neistine, dobra i zla, uzvišenog i niskog, dakle i sveopštu nivelizaciju i sveopšte obezvređenje: sve je podjednako vredno i bezvredno jer sve gubi svoju vrednost i unutrašnji smisao. Lažna svest u sistemu sveopšte manipulabilnosti nije, dakle, stvorena neistinom i laži (koje se razlikuju od istine), već mešanjem, stapanjem, nerazlučivom smesom istinitog i neistinitog, dobrog i lošeg. U tom sistemu javlja se ravnodušnost sa jedne strane kao atmosfera svakodnevice u kojoj žive i delaju Ijudi promenjeni u mase, a sa dmge strane kao nesposobnost i neinteresovanje iii oslabljeno intcresovanje za razlikovanje: ravnodušnost (indiferentnost) se izjednačuje sa otupljenošću, sa zamagljivanjem, sa o-

slepljivanjem senzibiliteta, osećanja i razuma. Sistem sveopšte manipulabilnosti zasnovan je na tehničkom raspoređivanju stvamosti; tehnički razum raspoređuje stvarnost kao objekt savlađivanja, proračuna, disponovanja i usavršavanja. Da bi čovek (a sa njim i stvari, priroda, idejc, senzibilitet) mogao postati deo sistema sveopšte manipulabilnosti, mora se pre svega izvršiti temeljna i epohalna zamena u kojoj se biće rednkuje na postojeće, svet na res extensa, piroda na predmet eksploatacije ili na skup fizikalno-matematičkih zakonitosti, čovek na subjekt pripojen odnosnom objektu, na koji se svelo i biće i svet i priroda, istina se redukuje na ispravnost ili korisnost itd., dijalektika na puku metodu ili skup pravila i, najzad, na potpuno tehničku stvar. Ta temeljna i epohalna redukcija (redukovanje) postaje pretpostavka za nastanak i prevlast ravnodušnosti (indiferentnosti) u sistemu sveopšte manipulabilnosti. U taj sistem čovek se uključuje kao manipulabilna jedinka: jedna od velikih iluzija modernog čoveka koja daje specifičnost savremenoj lažnoj svesti je pretpostavka da se stvamost (biće) može rasporediti kao objekt, kao predmet eksploatacije, kao postojeće koje možemo savladati i njime disponovati, a da se pritom ostane izvan toga rasporeda. Covek se, ustvari, uvek, na odgovarajući način, kroz ovo raspoređivanje i sam uključuje u takav raspoređeni sistem kao njegov deo i podvrgava se njegovoj logici. Ako, dakle, modemi čovek oseća problematičnost svog položaja i svestan ga je kroz takve izraze kao što su: 'frustracija, gađenje, apsurd, dosada, besmisao, otuđenje, pa ako pokuša da sociološki, psihološki ili vremensko-istorijski osvetli te pojave, on se bavi samo posleđicama, a ispitivanje ne ide do korena stvari i ka osnovnom, mada možda otkriva mnogo važnog i vrednog. Tehnički razum raspoređuje stvaraost ne samo kao objekt savlađivanja .utilitarnosti, proračunavanja i disponovanja, kao oblast onoga što je rasprosrto pred nama, a što je načelno pregledno, savladivo i može se kontrolisati, nego ujedno i kao raogućnost usavršavanja i kao lošu beskonačnost. Iz perspektive tehničkog razuma, sve je prolazna tačka i provizorijum, jer sve što jeste samo je nesavršen predstepen onoga što će biti i tako u beskraj. Sve što jeste sarao je relativno u odnosu na besko'načan proces usavršavanja i poboljšavanja. Sa gledišta 1984. godine, današnjica nije samo nesavršenost, već i puka prelazna tačka i prolazni stadijum. Apsolutna mogućnost usavršavanja, kao loša beskonačnost. u beskraj nom procesu usavršavanja rastapa sve, oduzima svemu stvarima, Ijudima, idejama vlastiti smisao i unutrašnju vrednost, i svemu daje smisao i vrednost samo u okviru i sa gledišta tog beskrajnog procesa: sve ima smisao i vrednost s a m o kao prolazna tačka procesa. Ali ako u toj lošoj beskonačnosti sve gubi svoj unutrašnji smisao, stvari se odstvaruju, a Ijudi postvamju, ako je sve ravnodušno, jer je zamenljivo i manipulabilno, nihilizam se pokazuje kao posledn ja konsekvenca i logični ishod spomenute osnovne redukcije na kojoj je zasnovan sistem sveopšte manipulabilnosti. Ne treba valjda naglašavati da ovde izraz »tehnički razum« upotrebljavam kao filosofski termin i ne mislim time da umanjujem značaj tehnike i tehničkog mišljenja. Savremeno čovečanstvo ne može da živi bez tehnike i tehnički napredak je jedna od pretpostavki oslobođenja čoveka, Ali obe danas vladajuće predrasude prema tehnici, kako nekritička vera u svemogućnost tehnike i tehničkog napretka koji sami od sebe treba čovečanstvu da donesu slobodu, tako i romantičarski prezir prema tehnici i strah da će tehnika porobiti čoveka, zakrivaju suštinu tehnike. Suština tehnike nisu mašine i automati, već tehnički razum koji raspoređuje stvarnost kao sistem disponovanja, objektivizacije i usavršavanja. Kako god to vulgamom razmišljanju izgledalo čudno, o suštini tehnike daleko više govori Hegelova »loša beskonačnost«, Kondorseova »perfektibilita«, Kantovo učenje o cilju i sred-

stvu, Marksova analiza kapitala. nego najbrižljivija studija tehnologije i tehničkih eksperimenata i otkrića. Coveka ne ugrožavaju mašine. Porobljujuća vladavina tehnike nad Ijudima ne znači pobuna mašina i automata protiv čoveka: kroz tu tehničku terminologiju Ijudi samo nejasno dolaze do svesti o opasnosti koja im preti ako se tehnički razum poistoveti sa razumom uopšte, ako tehnički razum ovlada stvarnošću toliko da sve što je netehničko, čime se ne može disponovati, što je nemanipulabilno i neproračunljivo postavi protiv sebe kao ne razum. U vezi s tim je jasno da dijalektički razum, kao antiteza tehničkom razumu, ne znači poricanje tehnike, niti destrukciju tehničkog razuma, već samo izvesne okvire i granice unutar kojih su tehnika i tehnički razum vredni i opravdani, Dmgim rečima: dijalektički razum je, pre svega, otklanjanje mistifikacije koja poistovećuje tehnički razurn sa razumom uopšte, ili apsolutizuje prava i vrednost tehničkog razuma. U vezi s tim, javlja se dijalektički razum pre svega kao kritičko mišljenje koje izvodi destrukciju mistifikacije i pseudokonkretnosti i želi da činjenice pokaže onakve kakve su, tj. da vrati svemu što jeste vlastiti u • nutrašnji smisao. Tako shvaćena dijalektika nije, naravno, puka metoda, a tim manje skup pravila, nije puka totalizacija, niti je ograničena na društveno-istorijsku stvarnost, već niče u središtu kritičkog demistifikujućeg rnišljenja i zato je bliža muđrosti nego veštini upotrebljavnnja određenih pravila mišljenja i istovremeno je unutrašnje spojena sa problematikom čoveka i sveta, sa problematikom bića, istine i vremena. U Cehoslovačkoj je zajedno sa propašću određenog vladajućeg sloja i određene politike, doživeo krizu i sistem sveopšte manipulabilnosti i otkrili su se skriveni temelji na kojima počiva. Otud je shvatljivo zašto humanistički socijalizam ne može da bude puka politička, niti puka ekonomska stvar, mada je tu neposredno reč, pre svega, o rešavanju političkih deformacija i ekonomskih teškoća; taj humanistički socijalizam otkriva se kao revolucionama, humanistička i oslobađajuća alternativa prema svim i makakvim izrodima sistema sveopšte manipulabilnosti i zato počiva na sasvim drugačijim temeljima i izlazi sa sasvim drugačijom koncepcijom čoveka, bića, prirode, istine i istorije. U svakoj se krizi sve ponov° praktično i teorijski ispituje i razmatra, a davno rešene ili jasne stvari gube svoju prirodnost i pokazuju se kao problematične, tj. kao takva životna pitanja koja se moraju uvek iznova razmatrati i ispitivati. U ta pitanja spada i sam pojam socijalizma. Iznenađujuće je da se posle svih iskustava pojavljuje pitanje; šta je zapravo socijalizam? To pitanje ne cilja samo na to da se od socijalizma potpuno jednoznačno odele sve svireposti i neljudskosti koje su se u ime socijalizma vršile, već i na to da se ponovo ispita smisao socijalizma. Pokazuje se, nairae, da su praktični zadaci i teškoće, kao i insistiranje na definicijama ili na imenovanju oznaka, zakrili istorijski smisao socijalizma, tako da su praktioni i teorijski pragmatizam i utilitarizam zasenili i gurauli u pozadinu oslobađajući smisao socijalizma kao humanističke i revolucionarne altemative ugnjetavanju, bedi, iskorišćavanju, nepravdi, laži, varvarstvu, ratu, ponižavanju čoveka i ugušivanju njegovog dostojanstva, neslobodi, ravnodušnosti itd. U svakoj etapi svoga razvoja, u svakom svom ispoljavanju i u svakom svom istorijskom obliku, socijalizam mora uvek da bude shvaćen i definisan u odnosu na taj svoj oslobađajući smisao. Time dijalektika, revolucionarnost, kritičnost i humanizam postaju vlastiti unutrašnji sadržaj socijalizma, jer se svaki dostignuti stupanj, svaka realna akcija, svaka istorijska forma ostvarivanja, ocenjuju u odnosu na taj unutrašnji smisao. To nam, istovremeno, daje mogućnost da u svakoj realnoj akciji, u svakoj realizovanoj istorijskoj formi i etapi socijalizma raztikujemo ono što spada u socijalizam i njemu pripada, od onog što se za socijalizam samo izdaje, što u socijalizam ne spada i samo je istorijski parazit socijalizma ili njegova deformacija. čehoslovački događaji mogu dovesti do izvesnog nesporazuma ako nam ne bude jasan smisao i sadržaj naziva koji se događajima daju. U Cehoslovačkoj se savremeni proces naziva demokratizacijom i rehabilitacijom. Iz te terminologije moglo bi prcizilaziti da je reč o događajima usmenenim ka prošlosti, čiji je smisao da popravlja, po-

boljšava i opravdava prošlo, i drugo, da demokratizacija i demokratija pristupaju socijalizmu | kao nešto spoljašnje i naknadno što se kao strano telo transplantuje u socijalizam. U čehoslovačkim događajima reč je o složenoj vezi povratka prošlom i ujedno stvaranja novog i budućeg, i to u uslovima kada se sve jasnije pokazuje da ni izdaleka sve što se odigravalo u toj zemlji od 1945. godine nije bilo nužna i neizbežna etapa na putu u socijalizam; izvesne etape toga razvoja bile su obilazni put, a mnoga đela dokazane istorijske zablude, tako da se današnja Cehoslovačka diferencira prema svojoj neposrednoj prošlosti, nastavlja se na ono neosporao revolucionarno i socijalističko, a otvoreno se odriče svega što je bilo zabluda i deformacija. Očigledno je da su podruštvljavanje sredstava za proizvodnju i vladavina radničke klase one revolucionarne tekovine kojih se socijalistička čehoslovačka neće odreći i koje jesu i ostaju pretpostavke današnjeg revolucionarnog procesa, ili tačnije, koje se pokazuju kao neophodna etapa revolucije, iza koje sledi dalja etapa, koju čehoslovačka preživljava ovih dana i čiji smisao nije samo odstranjivanje deformacija prošlosti i zamena policijsko-birokratske diktature socijalističkom deraokratijom, već upravo takav razvitak socijalizma koji bi bio u skladu sa njegovim unutrašnjim oslobađajućim i humanističkim smislom. Savremeni događaji u čehoslovačkoj trebalo bi da pokažu uz pretpostavku da taj eksperiment uspe da su socijalizam i demokratija unutrašnje povezani. Ono što se danas naziva demokratizacijom, a što se u istorijskoj postepenosti i slučajnosti realizuje tek u ovoj etapi, spada u unutrašnju prirodu socijalizma, i to ne samo zato što socijalizam nastavlja sve vredno i napredno što su donele prethodne epohe, pa dakle ,i epoha demokratije, nego i zato što radnička klasa u socijaiizmu može da ima političku i vodeću ulogu samo ako postoji sloboda govora, sloboda štampe, zbora i dogovora. Bez tih sloboda radništvo postaje. manipulabilna masa, a njegovu ulogu političke sile uzurpira i prisvaja birokratija. Za jedan od osnovnih znakova današnjeg doba prosvećenosti u čehoslovačkoj možemo smatrati stvaranje revolucionarnog saveza radnika i inteligencije, pod srećnim sazvežđem, takvog saveza da svaki njegov sloj donosi svoje poscbne crte i u kojem dolazi do uzajamnog i obostranog uticaja. Taj savez je zasnovan na svesti da revolucionarna socijalistička inteligencija može, doduše, da bude inicijator događaja, ali sama bez potpore i spajanja sa narodom, naročito sa radničkom klasom ne raože da od tih događaja stvori opštedruštvenu stvar koja menja strukturu društva, kao i na svesti da je radnička klasa živolno zainteresovana za slobcdu i istinitost informacija i govora, za destrukciju mistifikacije i lažne svesti. Taj savez radnika i inteligencije stvara se kroz dijalog, prevazilaženjem nepoverenja i obostranih predrasuda, u uzajamnoj kritici, a takođe i u uzajamnom i ličnom upoznavanju na zajedničkim sastancima inteligcncije i radnika, kako u fabrikama, tako i u redakcijama i u visokim školama. (Jedan od najupečatljivijih izraza tog savezništva su stihijno osnpvani Radnički odbori za odbranu slobode štampe i informacija). Rezultat savremenog prosvetiteljskog procesa u Cehoslovačkoj treba da bude ustanovliivanie i zakonsko i ustavno učvršćivanje socijalističke demokratije kao političkog sistema zasnova-

nog na podruštvljavanju sredstava za proizvodnju, gde opunomoćeni narod, kao jedini izvor moći, upravlja javnim poslovima, tako da radnici budu ne samo kolektivni vlasnici, nego ujedno i upravnici i učesnici u vlasništvu nad fabrikama, da svaki građanin bude pravno i faktički neotuđeni subjekt političkog života, političkih prava i dužnosti, Osnova socijalističke demokratije nisu anonimne mase, vođene i manipulisane nekontrolisanom vladajućom grupom (političkom birokratijom), već slobodni i ravnopravni socijalistički građani kao subjekti političkog života. U savremenim događajima konstituišu se klice koje se mogu smatrati za organski nastale temelje i stubove socijalističke demokratije, a u njih spadaju: 1. Narodni front kao društveno-politički savez radnika, seljaka, inteligencije, omladine i službenika, kao dinamični savez koji se ostvaruje kroz zajednički politički dijalog, u susretima, kroz napetost i harmoniju, sa mogućnošću neslaganja i formulisanja alternativa na socijalističkoj bazi; 2. politička demokratija sa slobodom štampe, zbora i dogovora; 3. radnički savet ili saveti proizvođača kao samoupravno uređenje radnika koji nisu samo ' kolektivni vlasnici, već i upravIjaju narodnom (podruštvljenom) imovinom. U tom smislu smatramo čehoslovačku socijali* stičku demokratiju za integralnn demokratiju i mislimo da iy\<?že da funkcioniše kao stvarna dei mokratija samo u harmoniji i ! saradnji sa ta tri osnovna elementa. Slabljenjem ili imištenjem bilo kojeg od njih, ta demokratija mora da se degeneriše j ili da se pretvori u puku formalnu demokratiju. Savremeni događaji u Cehoslo. vačkoj postavili su politiku u j centar pažnje, stvorili su od nje sveopšte pitanje, a islovremeno i upozorili na njene problemc. Prirodni element politike je moć, ali zavisi od prir°de politike za j šta se postojeća moć upotreblja| va i čemu ta moć služi. Politika nije samo reagovanje na nastajuće ili postojeće situacije i nije samo raspolaganje postojećim snagama. Politika se oslanja ne samo na društvene snage, na slojeve i klasc, nego i na strasti, razum i osećanja čoveka. U svakoj politici stvaraju se i nastaju nove snage, a od prirode politike zavisi šta će u čoveku probuditi i potaknuti, šta i I judima razvija, a šta ugušuje i uspavljuje: u današnjem svetu politika je deo vaspitavanja Ijudi, ; jer se u političkom životu bude i razvijaju ove ili one sposobnosti i mogućnosti Ijudi, uzdižu se ovi ili oni uzori (raodeli) ponašanja, postupaka i karaktera. Ođ prirode politike zavisi da li u borbi za moć ili njeno očuvanjc , i pri njenoj upotrebi i primenji* vanju, budi u Ijudima otpor, privatne interese, predrasude, tamne nagone, otupljuje u njima smisao za pravednost i istinu, podstiče ih na surovost i nasiIje, ili, nasuprot tome, nastoji da razvije kao svoje snage i svojc oslonce one tendencije, strasti. ! sposobnosti, potencije i mogućnosti čoveka koje omogućavaju da čovek živi na zemlji slobodno i poetski. Politika je uvek i rukovođenje Ijudima, ali ođ njene ! prirode zavisi koga hoće da vod' i koga stvarno vodi: da li raanipulisane, neodgovome, anonimne mase, ili Ijudi koji žele da budu slobodni i odgovorni građani. KAREL KOSIK (Skraćeno predavanje o savremenim čehoslovačkim događaji* ma za švaicarsko društvo »Kultur und Volk«, (juni 1968.), &■ biavljeno u praškom časopisu ■ »Plamen« septembra 1968.) PREVELA: VLADISLAVA RIBN'IKA*

HAREI, KOSIK

STUDENT

1968/23