Borba, 27. 07. 1988., str. 7

FESTIVAL JUGOSLOVENSKOG IGRANOG FILMA XXXV

Neke druge sudbine

Dan treći, u konkurenciji: „Neka čudna zemlja“ Dragana Veselinovića, „Čavka“

„Azra“ Mirze Idrizovića

Miloša Radivojevića, i

(Pula, 26. jula) — Nakon tri festivalska dana, odnosno osam odgledanih filmova u zvaničnoj konkurenciji, već bismo mogli govoriti o kriterijumima žirija prilikom selekcije. Najkraće rečeno, trojica pulskih sudija negovala su popustljivost kao princip ocenjivanja, pa utoliko stvorila odbir koji se, eto, zaustavio na 21. filmu, a koji ima prilično praznina. Zapravo, treći festivalski dan bio je, po oceni Ovog kritičara, i najslabiji, što je već među festivalskim svetom, koliko se čini, stvorilo utisak o nizu kompromisa koji su zadovoljavani: prilikom selekcije. Za utehu, mora se priznati da je veći deo dosad prikazanih filmova doista ujednačene vrednosti, te da bi, u suprotnom postupku selekcije, stvarno:' odlučivale tek nijanse među trojicom zvaničnika.

U prepodnevnom, zvaničnom programu, u kinu „Beograd“, prikazan je juče film debitanta Dragana Veselinovića „Neka čudna zemlja“ („Film i ton“, Beograd). Stvarno čudan film! Veselinović je, kao pisac scenarija, bio inspirisan satirama Radoja Domanovića („Stradija“, „Mrtvo more“) kako stoji na špici, slobodno preuzimajući od velikog satiričara one motive koje je lagodno mogao uklopiti u svoju, originalno zamišljenu filmsku priču. U konkretnom slučaju, Domanović je mnogo prisutniji' u prvom nego u drugom delu filma, kad Veselinović — na valjano utemeljenom tragu — prelazi sa alegorije na nešto konkretnije oblike satiričkog filmskog iskaza. Sam film, rađen je svedenim filmskim sredstvima, budući da reditelj drži do škrtog ali jezgrovitog iskaza. Nema gepgova, niti lagodnog zasmejavanja, nema vizuelnih kalambura, prelazi na vid konkretnijeg satiričnog naboja, zaokružujući svoju metaforu o „nekoj čudnoj zemlji“. Film je, dakle, prilično monoton, ravan, u tom prvom delu, ali zato živahan i razigran u završnici.

Prijatelji u detinjstvu

Delo Miloša Radivojevića „Čavka” („Fit“, Beograd) stilizovana je balada o dečjem prijateljstvu. Ne bismo ga, radi mnogih stvari, stvrstali u žanr dečjeg filma mada se Radivojević koristi određenim postulatima tog filmskog roda u koncipiranju svoje priče. Naizgled banalno, školsko druženje dvojice dečaka, sa različitih socijalnih lestvica, po liniji emocionalne bliskosti, pretvoriće se u trajno, duboko prijateljstvo. Svet odraslih, naravno, učiniće sve u svojoj nerazumnosti da rasturi to druženje. Brižljivo stilizovan sa mnoštvom uspelih i vizuelno dopadljivih sekvenci, ovaj film pati od izvesne pretencioznosti koja nema uvek pokrića u karakteru same priče. Narativno ujednačen, ali dosta sporog ritma, Radivojevićev film je kamerna drama koja poseduje vrline bliske komunikacije sa gledalištem, ali su one unapred prepoznatljive, bez draži otkrivanja, kao unapred date ili nagoveštene teze. Nešto uspelije su one humorne sekvence, poglavito sa trapavim, nespretnim i uplašenim vaspitačima, pa čak i one koje se tiču odnosa roditelja i dece, ali se njihova draž gubi pred scenaristički postavljenim zahtevima da budu tek vezivno tkivo u razvoju priče. Posebno smeta izvesna vrsta izveštačenosti u igri pojedinih glumaca (na primer, Sonja Savić kao psiholog), odnosno, neujednačen stav prema karakterima koji treba

da sugerišu one ideje i opredeljenja do kojih reditelj drži kao do ključnih referenci svog odnosa prema temi.

Porazi i pobeda

Drugi film sinoć u Areni, „Azra“ Mirze Idrizovića („Forum“, Sarajevo) takođe nije ostavio dublji trag naklonosti masovnog gledališta. Ta priča o ženi revolucionarki koja se — neosredno pošto utihnu ratne opasnosti — samopregorno baca na izgradnju novog društva da bi, istovremeno, izgubila porodično spokojstvo i kućni mir, deluje u prvi mah dosta izazovno. Scenario Zlate Krut potencira. upravo tu paradoksalnost sudbine: ciljevi za koje se bori ta

“ '

nima, nije detaljno razrađen, pa je njihova intimna drama ostala nekako zatamljena pred opštim nalozima istorije. U značajne vrednosti ovog filma treba, pak, svrstati Idrizovićev rediteljski prosede, zapravo njegov smisao da karakterističnim, posebno humornim detaljima, osenči multiplikovane varijante u sudaru novog, revolucionarnog zanosa sa tradicionalnim,s tarim etičkim i životnim normama porodične provinijencije. Najkraće, ovo je slabiji Idrizovićev rad u odnosu na njegov prethodni film — „Miris dunja“ na čijem je tragu, izgleda, i nastala „Azra“. U glumačkoj ekipi, izdvojili bismo Daru Džokić, koja tumači naslovni lik, te igru uvek zanimljive Semke Sokolović i ubedljivog Zvonka Lepetića. Dragan BELIĆ

i

Ustupci reditelja

Ili: kako koprodukcija sa inostranim partnerom može da pojeftini odviše preskupe troškove domaće ki-

nematografije

Ne tako davno, koprodukcija u nas značila je učešće u velikim i, samim tim, skupim filmskim projektima. Ili, pak, onim filmskim projektima koji su zahtevali — primera radi — nekakvu tehničku osnovu koju mi nemamo. Trajno, godinama potcncirano materijaino siromaštvo jugoslovenske kinematografije izmenilo je, izgleda, sistem razmišljanja u domaćoj filmskoj proizvodnji. Novac sa strane više ne očekuje-

„mo samo za velike filmske spektakle. Naprotiv, inostrani partner sve je

prisutniji u onim jeftinijim, komercijalnim filmskim ostvarenjima. Na ovogodlišnjoj Puli beležimo, čak, tri ostvarenja do kojih se došlo na ovaj način: debitantski film Stanka Crnobrnje, novo delo Slobodana Šijana, i film jednog inostranog reditelja Huana Bautista Stanjara upriličenog, doduše, na domaće teme kojima je on zaslužio i ulazak u zvaničnu

kohkurenciju.

Čemu itava ova priča? Povod je novo filmsko delo reditelja Šijana „Tajna manastirske rakije“, prikazano drugog informativnog dana, i rađeno zajedničkim nastojanjima beogradskog „Avala-filma“ i „Dan Tane“. Tako, dobili smo domaće delo titlovano na srpskohrvatski. Sve bi to bilo u redu i prihvatljivo kao način snalaženja u jugo-besparici da ovakav manir ne rezultira, svesnim ili nesvesnim rediteljskim ustupcima. Priča o američkom milioneru, „rtatnim“ uspomenama vezanim za naše tlo, koji svojim milionima dolara želi da obnovi manastir Sv. Šilera i ukus davno probane rakije trebalo je, valjda, da bude laka i dinamična komedija koja bi imala veliku rođu u bioskopskim dvoranama. No, dobar komercijal napraviti — nije baš jednostavno. Pogotovo ako se čine kompromisi ukusima publike različitih sistema razmišljanja. U

“tom slučaju, nastaje jedna zanimljiva i krajnje neduhovita tvorevina

koja, pre, izaziva pitanje: gde nestade duh ovog naroda.

Drugi informativni dan, i uz druga dva prikazana ostvarenja, ne zaostajeu najavljenim kvalitativnim tendencijama. Naprotiv, ni „Lutalica“ Zorana Čalića (proizvodnja Fita Beograd) ni „Maja i svemirko“ Janeta Kavčića (proizvodnja ljubljanske „Vibe“) nisu mogli bitno da poprave utisak. Prvi u uobičajenom Čalićevom maniru, a ndrugi kao pokušaj da ase napravi „bajka budućnosti” za one najmlađe — ne predstavljaju neko naročito ohrabrenje za dalji žanrovski korak napred. No, prošla su tek dva informativna dana, pa su iznenađenja još mogu-

ca.

Verica PETKOVSKA

mlada žena bivaju prihvaćeni od drugih, ali su njoj — na ličnom i porodičnom planu — upravo sve dalji. No, film se, uprkos tom dra'maturškom izazovu, pre ukazuje kao standardno ostvarenje, i to na liniji već poznatih nam dela te vrste u jugoslovenskoj kinematografiji nego kao celovita, sveža i originalna filmska priča koja se zasniva na jednoj atraktivnoj i zanimljivoj temi. U središnjem delu filma, čak, kao da se gubi i lik te mlade žene, sve zarad epizoda koje su koncentrisane oko porodice njenog muža, odnosno rastakanja tradicionalnog muslimanskog po-

rodičnog sveta pred izazovima no-.

vog vremena. Ni odnos dvoje supružnika, u tim prvim poratnim da-

Prednost Braći

Tri su festivalska dana za nama pa je pravo vreme da se čuje i mišljenje publike o filmovima prikazanim u zvaničnoj konkurenciji. Zasad, rezultati glasanja publike su sledeći: gledaoci koji glasaju za nagradu „Zlatna vrata Pule“ u Areni, na prvo mesto su stavili film Zdravka Šotre „Braća po materi“, uz ocenu 4,22. Na drugom mestu je „Otpadnik“ Bože Špajca, a na trećem — „Sokol ga nije volio“ Branka Šmita. Žiri publike za nagradu „Studijev jelen“, tako-e zasad, ima na prvom mestu Šotrin film, na drugom onaj.Šmitov, a na trećem Špajcovog „Otpadnika“.

V.P.

·dela, Za

svet knjige

SA BRANKOM LETICEM, AUTOROM ROMANA

„POVRATAK U TUĐINU“

Hod po rečin Sagu o krajiškoj porodici Arambašić posebno odlikuje razuđeni narativni stil, neuobičajeni sklop reči, re-

čenica, čudne kovanice...

Za drugi roman „Povratak u tuđinu“ Branko Letić (1947.) „za dlaku“ je ostao bez „Ninove“ nagrade

· za najbolju knjigu u 1987. godini.

Sagu o krajiškoj porodici Arambašić, smeštenu na 410 stanica knjige, posebno odlikuje razuđeni narativni stil, neuobičajeni sklop reči, rečenica, čudne kovanice. A sve to utkano je u veoma čvrstu formu sastavljenu od pisama i odgovora koje uglavnom, piše Cvijan Arambašić, glavni lik romana.

Bogatstvo i slojevitost jezika bitna su karakteristika ovog vašeg „Povratak u tuđinu“, mnogi kritičari kažu da je jezički rudnik.

— Na drugoj strani „Povratak u tuđinu“ — napisao sam — kaže Letić da mi, Srbi iz Bosanske Krajine (a ja sam rođen u selu Gradina, Velika Kladuša), potičemo iz Raške, Crne Gore i Hercegovine. „Da smo, isprvica živeli po Lici i Dalmaciji odakle pobjegosmo ovamo, u Tursku, zbog katolika, zbog hajki na čarobnjake, bezvodice, bežitice i bezdravice“. Iz ranijih zavičaja smo, na tu zapadnobosansku granicu, donijeli jezike koji su se, dobrano prošarani hrvaštinom, miješali između se. Pa se, onda, miješali sa jezikom doseljenika Zmijanjaca. Pa su se, nadalje, miješali s hrvatskim jezikom. 1 tako je nastao jezik u kojem se mogu primijetiti tragovi mnogih jezičkih podsistema srpskohrvatskog područja. Jezik koji se, kroz pripovijedanje, intenzivno razvijao. U želji da pišemo tim jezikom u svom prvom romanu „Šljiva sa nož — sijenkom, sasvim sam odstupio od književne norme: napisao sam ga prirodnim jezikom zapadnobosanske granice koji mi je, pošto sam ga iskušao, pokazao veoma veliku slikovitost i informativnu moć. Nije imalo smisla da i svoj drugi roman „Povratak u tuđinu“ napišem u istom ovom dijalektu. Osim toga, taj jezik bi možda bio prepreka da se umetnička poruka novog romana primi na širem prostoru. Za „Povratak u tuđini“ bio mi je potreban jedan razvijeniji jezički sistem zbog čega sam, u prvi mah, pomislio da mi nije druge nego pisati normativnim književnim jezikom. Ali me je taj jezik — stereotipan, neživotan — preveć odbijao. Stoga sam odlučio da normativni književni jezik kombinujem sa prirodnim jezikom zapadnobosanske granice, sa jezikom naše narodne književnosti i sa jezikom koji ću sam stvarati. I godinama sam, iz jezičkog obilja zapadnobosanskog dijalekta, beležio riječi, tražio u našoj narodnoj književnsoti upotrebljive jezičke elemente, iščitavao razne riječnike. I godinama sam

želeći da ovaj pečalbarski sadržaj konkretizujem riječma za njega najprimjerenijim, nezamjenjivim, smišljao nove riječi. U početku su te kombinacije bile usiljene, veštačke. Mnogo sam se, u procesu pisanja, mučio s riječima dok sam postigao pripovjedačku spontanost, to jest autentično pripovjedačko ja.

če. u romanu pojavljuju dva

— Da bih motivisao uvođenje više pomenutih jezika (zapravo, četiri) morao sam u romanu da imam dva pisca. Prvi i glavni pisac je glavni junak Cvijan Arambašić koji je — to sam naznačio na početku — napisao roman lijevom rukom. On dobro poznaje našu narodnu književnost i prebogati jezik zapadnobosanske granice (kojim govori) čime se opravdava njegovo miješanje ovog jezika sa

·jezikom narodne književnosti i

pravljenje novih riječi u narodnom duhu. Nisam ga smio učiniti čovjekom veće književne kulture jer bi onda morao pisati normativnim književnim jezikom. Ulogu drugog pisca preuzeo sam ja, kao Cvijanov prijtelj. Sebe sam uveo u roman ne samo da bih opravdao njegov formalni nivo koji Cvijan, sa svojim spisateljskim umijećem, nije mogao postići, nego i postojanje u njemu normativnog jezičkog sistema. Hoćete li ovim jezikom pisati i sledeću knjigu?

— Jezik i stil, mogu se ponavljati iz knjige u knjigu samo ako se ne primijećuju. U mojim djelima jezik i stil se vide, ponekad veoma primjetno. Ponavljanje takvog jezika i stila vodi u književni manir, što nije dobro. Moja nova knjiga će, zato, da bude i nov jezički zahvat. Novo djelo, za mene je uvijek i nova tema, novi junaci, nov jezik.

Vaš roman posvećen je odlascima vaših zavičajaca u Ameriku, Francusku i Nemačku tokom poslednjih sto godina. Zbog čega ste se opredelili za ovu temu?

—. Kao pisca uvek me je zanimalo sve ono što je socijalno relevantno i univerzalno ili podložno univerzalizaciji. A ove naše seobe, privremene i trajne, i socijalno su relevantne i univerzalne. Skoro da nema nijednog dijela zemljine lopte bez seobe kojima su razlozi svakojaki. Odlazilo se zbog kataklizmi, nacionalnih netrepeljivosti, političkih ugnjetavanja, ratova, zemljotresa, hajki na vještice. Jedno od najboljih antičkih književnih dijela „Odiseja“ posvećeno je

·ovoj temi koja je i biblijska. Staro-

BORBA, 27. jul 1988. strana 7.

Bukvar veštine

Knjiga „Poslovni sistem — organizacija, upravljanje, modeliranje“ autora Vojislava Vučenovića, Milije Zečevića i Zorana Simića — publikacija Instituta za unapređenje robnog prometa — Beograd, 1988.

Jedna važna oblast primijenjcne ekonomije kod nas je gotovo

| potpuno zanemarena. Riječ je o

·| poslovnom upravljanju, odnosno

zavjetni bog je prognao Avrama iz zavičaja osudivši njega i njegove potomke da budu 400 godina pri-

došlice i stranci kako bi ljude oslo-

bodio veza po zemlji i krvi iz kojih su nastale nacije, države i ono što se — kroz istoriju — događalo među nacijama i državama. Veliku seobu iz Bosne izazvalo je uvođenje vojne obaveze 1881 — 1882. Više od deset hiljada Muslimana se, ne želeći da vojnikuje u Švabinoj vojsci, odselilo u Tursku. Sprski živalj iz Bosne odlazio je zbog političkih ugnjetavanja i siromaštva. Iseljavan je pod pritiskom da bi se na njihova imanja naselili Česi i Nemci. Odlazili su ljudi i zbog toga da bi se otkupili od begova.

Da li je bilo i nekih ličnih razloga da pišete o seobama? Nekog unutrašnjeg moranja?

— Kako da ne. Četiri glavna junaka ovog romana su, zapravo, Četiri varijante moje — da tako reknem, — tuđezemačke nesreće jcr sam, napustivši poislije osmog razreda Bosansku Krajinu, počeo da živim u našim, domaćim tuđinama. Svoj odlazak iz Krajine nikada nisam pregoreo. Pokušao sam da ga se oslobodim pisanjem ovog romana. Protiv pustoši OvOg, SVOE, domaćeg tuđezemačkog života borio sam se ispunjavajući je Životima svojih junaka s kojima se, dakako, poistovećujem da bi ih snažnije opisao. A mogu se poistovetiti samo s onima koji predstavljaju moje neostvarene mogućnosti. Zakasneo ili onemogućen da ih Oostvarim u životu, ostvarujem ih pisanjem. Mogući skitač u meni tokom moga romana skita umjesto mene. Dakle, ja sam imao ličnu potrebu da pišem na ovu pečalbarsku temu.

Za Vaš roman se može reći da je zapravo ep o oblicima surovosti i beznađa u savremenom svetu. Čovek je tu pakao. Kako to da ste Krajišnike, za razliku od Kočića i Ćopića, opisali kao veoma surove ljude, pune mržnje i osvete? Sused ide protiv suseda, otac protiv sina, brat ·pritiv brata, sestra protiv braće.

— U mojoj prozi Krajišnici su gori, a u djelima Kočića i Ćopića bolji, nego što su u životu. Mislim da prije mogu biti ovakvi kako sam ih ja opisao i da su takvi češće bivali. A ja bih volio da su kao kod Kočića i Ćopića, kakvi, nema sumnje, znaju biti. I ja ih, iskreno, više volim u Kočićevim i Ćopićevim knjigama nego u svojim. I takve ih želim sretati u Krajini, ali ih, na žalost, srećem ovakve kakvi su kod mene. Ili ih ja, možda, činim onoliko gofim za koliko bih želio da su bolji.

Aleksandra BRKIĆ

„menidžmentu“”, kako je na Zapadu nazvana posebna disciplina naučnih znanja i vještina od interesa za vitalnost preduzeća na tržištu. U litaraturi, koja se tom problematikom bavi na srpskohrvatskom jeziku, teško je naći neku knjigu koja je izbjegla jedan od dva dominirajuća stereotipa: da odveć često priziva izvjesne zaključke i stavove foruma, ili da nekritički kopira (citiranje bez navodnika) određene svjetske autoritete u ovoj problematici kakvi su na primjer Kotler, Draker, itd. Pojava knjige „Poslovni sistem“ grupe autora predstavlja zanimljiv korak u popunjavanju praznine u oblasti organizacije i upravljanja poslovnim sistemom. Knjiga je napisana lakim stilom i dosta sistematično, da čak može da posluži i kao neki bazični udžbenik za poslovne škole. To se naročito odnosi na poglavlje o organizaciji, koje je toliko opširno, da je to vjerovatno uticalo na manji obim teksta o upravljanju i posebno o modeliranju tokova usluga, kapaciteta, kadrova, itd. Prava je šteta što više prostora nije dato ulozi integralnog, informacionog sistema u donošenju poslovnih odluka. Moguće je da su autori tako kompono-

vali tekst jer su potpuno svjesni da smo još daleko od naučnog odlučivanja, a o upravljanju da i ne govorimo, Voluntarističko nivelisanje znanja i političke podobnosti, kao dva parametra koji često ne idu zajedno, ne jednom je izraženo pomalo ciničnom primjedbom da je kod nas isto imati četiri godine Harvarda ili šest mjeseci Kumrovca (misli se na političku školu) da bi neko bio „podesan” i „prihvatljiv” za socijalističkog: menažera, ili kako narod kaže, za direktora! ._ Naravno, takva primjedba je netačna, jer postoji jedna vrlo bitna, društveno priznata razlika: onaj prvi, sa Harvarda je „sumnjiv„, dok je ovaj drugi — nesumnjiv! Glavna mana knjige „Poslovni sistem” jeste istovremeno i mana većine naših knjiga koje ostaju neodređene u svojim pretenzijama da budu istovremeno i naučne, ali i praktične. Jednostavnije rečeno, radi se o razlici između pričanja o parama (o čemu naši ekonomisti znaju najviše) i pravljenja para, o čemu na žalost, kod nas malo ko ima šta da kaže. Dakle, u teoriji ne zaostajemo za svijetom (ber što se ekonomije tiče), pa ni ova knjiga nema čega da se stiđi, ali u praksi naša privreda je na tužnoj razini.

Miroslav VIŠIĆ

Lirski osećaji Poezija šest modernih pesnikinja Sovjetskog, Saveza u izboru i prevodu Desanke Maksimović

Već smo se navikli da je svaka knjiga književnih tekstova ili prevoda naše velike pesnikinje Desanke Maksimović praznik u kulturi. Tako je i ovoga puta. U čast jubileja, devedesetogodišnjice njcnog života, dve književne zajednice. „Novo delo“ i „Zvezdara” (obe iz Beograda) objavile su izbor i prevod iz poezije šest modernih pesnikinja Sovjetskog Saveza pod naslovom „Po pravu ljubavi“. Reč je o Salomeji Neris (Litvanki), Zulfiji Ismailovoj (Uzbekistanki), Maro Markarjan i Metakse (Jermenkama), Olgi Lisovskoj (Letonki) i našoj čitalačkoj publici nešto poznatijoj Juni Moris, koja — jedina iz ovog izbora piše na ruskom jeziku. Ostale pesnikinje su prevedene sa ruskog jezika, što znači da su dva puta prevođene dok nisu stigle do našeg čitališta. One dolaze iz različitih književnih i kulturnih tradicija i zajednička im je crta lirski osećaj sveta,

Poznato je da je Desanka Maksimović, u svom književnom veku,

mnopo prevodila sa slovenskih jezika: ruskog, bugarskog, poljskog i češkog. Prevodila je velike pesnikinje: Marinu Cvetajevu, Anu Ahmatovu, Belu Ahmadulinu, Medeju Kahidze, Elisavetu Bagrjanu, itd.

Juni Moric, najistaknutijoj iz nedavno prevedene grupe pesnikinja, ovo je prvo veće predstavljanje na srpskohrvatskom jeziku. Rođena je u Kijevu 1973, u književnosti se javila 1961. godine knjigom „Razgovor o sreći“. Zatim je objavila „Gospođicu želju“, „Lozu”, „Surovom niti”, „Pri sjaju života“, „Treće oko”...

Čitalac prevoda iz knjige „Po pravu ljubavi“ susreće se sa ujednačenom poezijom kako po motivskim krugovima, stilskim afinitetima autora tako i po duhovnim sklonostima što je u izvesnoj meri i rezultat prevodilačkog rada, ali je i svedočanstvo o književnim obzorima moderne sovjetske književ-

nosti. Draginja UROŠEVIĆ

ČASOPISI: EKONOMSKA ANALIZA

Neukrotiva goropad

Najnoviji broj 4/1987 „Ekonomske analize“, posvećen je dobrim dijelom problemima inflacije. Teorijski pristup ekonomskim pojavama u našoj i svjetskoj privredi pra-

ćen je svojim neodoljivim komplementom — strogom kvantitativnom analizom, kao i suptilnim zaključcćima o posmatranom fenomenu. Ovaj časopis je jedna od ri-

jetkih jugoslovenskih naučnih publikacija koji u svjetskim razmjerama uživaju respektivan uugled. Od originalnih naučnih članaka u ovom broju objavljeni su sicdeći tekstovi: Jože Mencinger „Od inflacije do hiperinflacije jugoslovenski slučaj 1980-tih“, Ne-

ven Mates — „Neki specifični ob-

lici inflacije u visoko zaduženoj socijalističkoj zemlji“, Murat Ser-

tel: — „O savlađivanju stagflacije“, Krešimir Žigić — „Decentralizacija i cijene proizvodnje...“

U rubrici Komunikacije, časopis objavljuje polemičke tekstove Aleksandra Bajta „Privredni rast i supstitucija činilaca proizvodnje — Šta se desilo sa jugoslovenskim čudom? Post festim komentar”, kao i autora Nava Kana i Urila Špigela „Da li se egalitaristička

preduzeća sa radničkom upravom ODaŠAJO neracionalno?. Dok proesor Bajt nastavlja polemiku započetu prije par godina u časopisu „The Economic {ournal", tandem Kana-Spigel oživljavaju staru dilemu o ekonomskoj racionalnosti samoupravne firme, poznatu iz klasičnog rada E. Domara „The Soviet Collective Farm as a Producer GOOPOrAOVO e i čuvenog spora O tzv. Ilirskoj firmi, NOM

MUKE PO PESNIKU: IZ NEOBJAVLJENIH PISAMA IVANA MAŽURANIĆA

Vrele, revolucionarne godine –

Kad se 29. maja 1848. godine Mažuranić našao

Nakon pet godina, tri meseca ı pet dana, 5. aprila 1841. godine iz Karlovca je Ivan pisao Antunu O svom druženju s pesnikom, filosofom i književnim kritičarem, poliglotom, prevodiocem i naučnikom, sakupljačem narodnih pesama i animatorom kulturnog života — Stankom Vrazom (1819-1851) i Izmailom Ivanovičem Sreznjevskim (1812-1880), čuvenim ruskim slavistom koji je radi naučnih ispitivanja obišao sve slovenske zemlje baveći se komparativnim pitanjima istorijske gramatike, paleografijom, cetnografijom i sakupljanjem narodnih umotvorina. (Inače, prema Vukovom kazivanju, Sreznjevski je prvi ruski naučnik koji je u Moskovskom zborniku prvi objavio životopis reformatora naše azbuke i pravopisa).

Nema u pismu iscrpnih podataka o boravku trojice velikana u Metlici, u petak, 4. aprila 1841, malom i zabačenom mestu na Ku-

pi, u Sloveniji — gde se, inače, nalaze ostaci staroga grada. Zapisali su tri kajkavske pesme, a na Mujicanovom imanju Sreznjevski je kao etnograf crtežom zabeležio nošnju ovoga kraja i opisao drevne običaje; na tragove drevnoga Matula, na žalost, nisu naišli. Strasne zaljubljenike u narodni folklor, Vraza i Sreznjevskog, put je poveo ka Novom Mestu, a Ivan se sutradan, u subotu, 2. aprila 1841. vratio u Karlovac, redovnim političkim poslovima i, naravno, književnom radu. S i:

Za pet proteklih godina o kojima nema tragova u pismima, Ivan je završio studije prava na Akademiji u Zagrebu, bio aktivan u krugu mladih preporoditelja, praktikant u privatnoj advokatskoj kancelariji, osnivač čitaonice u Zagrebu 1830, i docent na humanističkoj katedri na zagrebačke Više gimnazije. Krajem 1840, prešao je u Karlovac gde je službovao u gradskom magistratu sve do 1840.

“ postaje obrazac ilirske umetničke proze

Saradnja sa Sakcinskim

Iz Karlovca je, maja 1841, putovao u Peštu, gde je položio doktorat iz meničnog prava. Ambiciozan i vredan, njega posebno interesuje Ivan Kukuljević Sakcinski (1816-1889), taj veliki nacionalni i kulturni radnik, jedan od vođa ilirske stranke, književnik, politički, kulturni, književni i umetnički istoričar. Zna Mažuranić da jc Sakcinski u Milanu, poznato mu je da je ovaj pregalac izdao dvanaest knjiga Društva za jugoslovensku povijesnicu, poznata mu je njegova istorijska građa iz života naših naroda, i zato treba od Antuna nabaviti adresu da bi mogao sarađivati s njim. Bio je to plodni početak saradnje dvojice hrvatskih velikana u naprednoj ilirskoj stvarnosti. A za tu saradnju zaslužan je kao posrednik, naravno, Antun Mažuranić. (O ovome svedoči pismo Ivana Mažuranića iz

Karlovca (5. april 1841, bratu Antunu). Od Karlovca 1841, do Bakra 1848, proteklo je sedam godina, jedan mesec i 24 dana. Afirmisani pesnik i doktor pravnih nauka, aktivni član Matice ilirske, tvorac Nemačko-ilirskog slovara, Ivan se

' 1843. razilazi s Gajem i doživljava

prvo razočarenje u političkom radu. Pristaje uz demokratsku levicu, bavi se aktivno književnošću, piše dopunu „Osmana“ 1844, XIV i

XV pevanje, s Antunom izdaje.

Rečnik „Osmana“, a 1845, u Karlovcu — u almanahu „Iskra“ štampa čuveni ep „Smrt Smail-age Čengića“. I, mirno, živi kao član demokratske levice.

Kad se 29, maja 1848. godine našao u Bakru, i Austriji i Mađarskoj besnela je revolucija. pao je feudalni režim u Austriji, građanstvo je izašlo na političku scenu, a Ivan postaje autor.najvažnijih političkih dokumenata u Saboru.

(3)

u Bakru, u Austriji i Mađarskoj besnela je revolucija. Pao je feudalni režim u Austriji,

građanstvo je izašlo na političku scenu, a pesnik postaje autor najvažnijih političkih dokumenata u Saboru. Mažuranićeva čuvena po-

slanica „Horvati Mađarom

Objavio je čuvenu poslanicu „Horvati Mađarom“, koja je, inače, postala obrazac ilirske umetničke proze. Beč ga smatra opasnim demokratom i glavarem prevratničke stranke u Hrvatskoj u kojoj je i — postao kao lukavi — političar, član redakcije demokratskog lista hrvatske levice „Slovenski jug“. Iz Bakra, gde je došao da izvidi politička raspoloženja u okolini Rijeke, samo prividno deluje nezainteresovan za šira zbivanja. Antunu piše o nekim političkim momentima ovoga kraja, a cilj je jasan: žestoko se suprostaviti mađarskom uticaja,

U Rukopisnom odeljenju Matice srpske čuvaju se i dva Ivanova pisma supruzi Aleksandri, Leksi, kojom se, inače, oženio 28. juna 1841. Aleksandra je bila sestra nadaleko poznatog pesnika Dimitrija Demetra. Njoj je Ivan posvetio najlepše ljubavne stihove „Javor“ i „Javor i tamnjanika“. Aleksandra

povuče u Olomuc. Iako je deo vojskc prešao na stranu revolucionara, austrijska vlada je u žestokim sukobima na ulicama Beča zadala poslednji udarac radnicima i studentima. Ustanicima u Beču, krenuli su u pomoć Mađari, ali ih je potukao Jelačić. I kada je, po nalogu austrijskog cara, ban Jelačić ušao s vojskom u Mađarsku, 16. IX pod vođstvom Lajoša Košuta

% obrazovan je Komitet za odbranu

ih je ljubomorno čuvala, stalno čitala i recitovala, a pesnik je oduvek bio impresioniran literarnim tradicijama „porodice Demeter. Sreća supružnika tekla je kao pesma. Ivan je supruzi uputio pisma 11. aprila 1849. i 20. IV iste godine iz Beča u Zagreb. Ona govore o Mažuranićevom boravku u Pešti i Beču, susretu s banom Jelačićem, šefom: autonomne hrvatske vlade, te o vestima o nadmoćnosti mađarske vojske.

Vremena su neizvesna, revolucija besni, radi še o kriznim (1848. i 1849) godinama. Budnim okom prati zbivanja u Beču i Pešti. Zna da je 6. IX 1848, austrijska vlada odlučila da pošalje vojsku u Mađarsku da bi ugušila revoluciju. Znao je da je car odlučio — i po treći put — da napusti Beč i da se

\ zemlje. Carska vojska je 3. oktobra

zauzela Peštu i Jelačić je imenovan za namesnika Mađara. Košut se sa svojom vladom povukao u Debrecin i objavio da ne priznaje austrijskog cara Franca Jozefa za mađarskog kralja. Nezavisna Mađarska proklamovana je 14. IV 1849. godine, a svrgavanje Habsburgovaca 2. maja 1849. Prvi predsednik nezavisne Mašarske bio je Lajoš Košut. Ofanziva revolucionarne vojske, koja je uspela da osvoji Peštu, došla je, međutim, kasno, jer je 1849, godina značila pobedu kontrarevolucionarnih snaga u celoj Evropi. Mađarsku revoluciju ugušio je — na poziv austrijskog cara — ruski car Nikolaj I, koji je uputio vojsku od 100.000 ljudi pod komandom generala Paskjeviča, i 13. avgusta 1849 — konačno razbio revolucionarnu armiju.

Uloga bana Jelačića

Ban Josip Jelačić (1848-1859), granični oficir, veran i odan bečkom caru, bio je pristalica iliraca.

Događaji revolucionarne 1848. stavili su ga u centar zbivanja u Hrvatskoj. Car ga je imenovao banom 23. marta 1848, a martovska konferencija u Zagrebu pot ga je za bana dva dana kasnije 25. marta 1848. ne znajući za njegovo imenovanje,

Mađarska vlada je shvatila njegovo imenovanje kao izazov, i nije ga priznala. Prećutnim odobrenjem bečkoga dvora, Jelačić prekida veze s Mađarskom 19. aprila, čime se sukob sve više zaoštrava. Da bi stekao simpatije naroda, Jelačić ukida feudalne odnose u Hrvatskoj, ali ih ubrzo zamenjuje još crnjim torturama — prekim sudom. Kao čovek bečkog dvora vezuje narodni pokret za interese dinastije u čemu mu pomaže agrcsivan stav mađarskih revolucionara prema Hrvatskoj. Da bi pridobio narodni pokret okružuje se ilircima. Ugarsku je napao po nagovoru bečkih konzervativaca. Car ga imenuje za vrhovnog komandanta austrijskih trupa u Uparskoj, a time, naravno, hrvatski pokret biva potčinjen interesima bečkog dvora. Vezujući hrvatski pokret za bečki dvor, Jelačić gubi ugled kod slovenskih naroda, 1 nakon ugušenja revolucije, on je samo nominalno hrvatski ban, bez stvarne vlasti, Jelačićevo banovanie zameniće crni Bahov apsolutizam. SUTRA: Između Beča i Pešte