Književne novine

filma u Puli

· Kvalitetan skok

~ VE GODINE u Puli, u Areni, postalo je jasno da je razvitak na-

kinematografije došao u

onu fazu kad više neće biti

potrebno da se, sami sebe zavaravajući, oduševljavamo svakim, iole suvislo ispriča-~

nim, filmom — pa bio on i

li? arno prazan, bez poezi-

še

je, bez atmosfere, bez poteksta. (To se, još sasvim nedavno, događalo, napri-

mjer, sa »Ešalonom dr. M.«, filmom »Njih dvojica« i sa »Potragom«!) Ove godine pokazalo se u pulskoj areni da je tačno ono što je u ovom listu prije svega nekoliko brojeva bilo napisano: da se nalazimo na pragu faze kad će filmski autori kritičari morati da počnu obraćati sve veću pažnju temi, fabuli i adekvatnoj idejno-sadržajrioj dubini njene filmske obrade.

Ako je, uz jednodušno slaganje u mišljenju dvanaest hiljada gledalaca, preko šez~

sa

ni da se pojave, a ostala tri filma otpala su na MFestivalu iz svake ozbiljnije konkurencije. Stripovski prazna »Potraga«, koja je — poput lanjskih filmskih stripova »Bšalon dr. M.« i »Njih dvojica« — došla u Pulu kao fa vo::l, otkrila se kao tipični — autsajder. U ozbiljnoj kon

kurenciji ostale su samo prave, wstvame ##rijednosti filmova »Zle pare«, »Ne okreći se, sine!«, »Veliki i mali« pa i — u najmanjoj mjeri, nažalost, — »Dolina

mira«. Pula se, dakle, i ove godine objavila kao velika arena borbe za našu filmsku umjetnost, kao mjesto gdje se prividne vrijednosti svode na pravu mjeru SvVO= je stvarne bezvrijednosti i gdje trijumfira prava umjet nička sadržina.

U tome je neproocjenjivi značaj lanjskog i ovogodišnjeg Pulskog festivala za ruzvoj naše filmske umjetnosti, za njeno pokretanje

Ficko RA4ASPOR

deset novina, kao 1 dvije i po hiljade gostiju i filmskih radnika, film »Pod sumnjiom« doživio polpuni deD.kl, a »Posljednji Kolosijek« i »Opsada« neuspjeh u onrj mjeri manji u kojoj ga i zaslužuju — onda se fo dogodilo zbog niskog intelek tvainog nivoa njihovih fa bula i umjetničke obrade tih celuloidnih sastava, koje nji hovi autori nisu više mogli da u tako sirovom stanju iznesu pred publiku a da ona to ne primjeti i ne osudi. Već prilikom šest premijera prošlogodišnje jesemje sezone, ozbiljna filmska kritika upozorila je (uz hipokiitsko zgražanje nekih naših filmskih Kritičara-–zdravi:ara, Kkritičara-dekoratera i kritičara-gladiola) na sličnu pojavu i filmovima »Lažni car«, »Pjesma sa Kumbare«, »Šolaja« »Hamka«, »Putnici sa Splendida« i »Klisura« — tj. na ključni problem naše filmske umjetnosti u sadašnjoj·fazi njenog razvitka. I doista! U Puli, u Areni. pokazalo se da je tako: »Putnici sa Splendida«, »Klisura« i Pjesma sa kumbare« (koja nas je, na našu sramotu, pretstavljala u Ber linu, ali koja — na svoju sramotu — nije imalx toliko hrabrosit da. iziđe u našu filmsku arenu) nisu smjeli

naprijed. U prilično haotičnom procjenjivanju vrijednosti domaćeg filma, u konfuziji kriterija — Pula već dvije godine za redom (uz manje griješke koje su sasvim razumljive i Roje se praktički mogu zanemariti) nedvosmisleno pruža čvrstu podršku i odaje puno Ppriznanje najpozitivnijim tendencijama u našoj filmskoj umjetnosti.

Ali ove godine u Puli, u Areni, dogodilo se nešto još važnije: zabilježen je kva litetan skok iz diletantizma u područje profesionalne filmske umjetnosti. U četiri igrana filma odjednom (»Ne okreći se, sine!«, »Zl1_ pare«, »Veliki i mali«, »Dolina mira«) pričanje zanimljivije, sadržajno duboke, 'katkad i poetskim potekstom „ispunjene, fabule našlo je adekvatan filmski izraz, dijalog i glumačku intevpretaciju. Uporni san ono di,ela maše filmske kritike koja se beskompromirno, principijelno i dosljedno borila za pođizanje mjerila idejno-estetskih vrijednosti u našem filmu, za izjednačavanje našeg estetskog kriterija sa inostranim, razvijenijim kinematografijama — ostvario se: danas, poslije III jugoslovenskog filmskog festivala postalo je

i skepticima, i mnestručnjacima, jasno da su kod nas sazreli objektivni uslovi za postavljanje iako visokog zahtjeva. Sa četiri filma u isto vrijeme, u jednoj te istoj godini, jugosloven= ska Kkinematografija podigla se na nivo neserijskih, ne siripovskih praznih, u cjelini suvislo i interesantno obrađenih djela. To, naravno, ne znači da je taj nivo definitivno osvojen i da ne treba više očekivati padove. Ali je kriterij kojim ćemo ocjenjivati buduća djela mnogo pouzdaniji i viši nego do sada, jer je poslije ovogodišnjeg Pulskog festi-

dije. Ali mnogo bitnije od onih momenata koji kvare stilsko jedinstvo filma (zašto producent ne bi uložio još finansijskih sredstava i omogućio autorima da poprave film?) — jesu one, dobro realizirane, partije filma u kojima je literarno veoma smioni scenario našao adekvatnu realizaciju. Šteta je što taj, upravo klerovski, siže nije do kraja bio pažljivo prostudiran i razrađen: dobili bismo odličan film. I za scenaristu Ratko Đurovića i za reditelja. Velimira Stojanovića »Zle pare« pretstavljaju ogroman napredak u poređenju & »Lažnim ca-

Mala Evelin Volfajler. (Lofi i Tugomir štiglic (Marko) u {filmu

„Dolina,

vala dobio podršku u objektivnoj stvarnosti i u otkrivanju činjenice da se 1loše filmsko djelo ne može · še pravdati kod nas« objektivnim uslovima», »mladošću kinematografije« itsl, Stepenasto povećavajući svo je zahtjeve i podižući Kkriterii danas već možemo da se borimo za stvaranje velikog jugoslovenskog filma. U historiji jedne nacionalne kinematografije on se rijetko rađa, on se rijetko događa. Ali borba za održava nje nivoa, postignutog u naj boljim ostvarenjima OovOgOodđišnjeg festivala, odsada će morati da postane glavnz. brigc. filmskih umjetnika, prođucenata i kritičara.

Sedam pulskih premijera

OŠ NA samom FestivaJ lu, na sastanku film-

skih kritičara i Dpublicista, konstatirano je kako naša filmska djela (igrani filmovi) pružaju premalo maferijala za interesaninija teoretska uopćavanja. Danas, bogami, poslije projekcija u pulskoj Areni, moramo priznati da je, naprimjer, jedno jedino gledanje filmova »Zle pare« i »Ne okreći se, sine!« nedovoljno za. studiozniju analizu. Tu već postoje nađahnuta i sugestivna mrežijska rješenja, privlačna za proučavanje, tu već ima slojeva poteksta, tu se javljaju, interesaniniji likovi i situacije ili — kao u »Velikim i malima« psihološki Rkomplicirani dram sk: likovi. Sve će to tražiti jednu studiozniju analizu, detaljnije gledanje tih filmova i — moram primati sa radošću — jedva čekam da ih ponovo Vidim. (Dosad su rijetki bili slučajevi da je čovjek mogao izdržati da domaći film dva puta gleda do kraja!)

Ako se u našoj filmskoj teoriji uzalud upozoravalo da je neđopustivo da u filmu postoje grubi, vidljivi šavovi između literarne podJoge i režije. da ne smije da se osjeća oštra granica između literature i filmskog jezika i da samo u postizavanju filmske literaTne vrijednosti može

—

nastati „naprosto dobar film, pa ako nam je dosad uspijevalo da to postignemo samo u pojedinim fragmentima nekih filmova (najcjelovitije u storiji Igora Pretnara »Na falasima Mure«, dosta često, ali neujedniačeno, u »Djevojci i hrastu« Mirka Božića i Kreše Golika, a djelomično i u »Jaroj gospodi« Bojana Stupice, u »Bakonji fra Brne« Pedora Hanžekovića, u »Nevjeri« Vladimira Pogačića) — onda toga možemo naći i U »Zlim parama« Đurović-Stojanovićevim, i u filmu »Ne okreći se, sine!« Branka Bauera, i u »Velikim i malima« Vladimira Pogačića.

VRŠMTAK Bauerovog filma: prazan „muotocikl koji kruži oko

mrtvog Berta Sotlera, ywmšao je već u klasiku umjetn*ki nadahnutih rješenja, u istoj mjeri »literarnih« koliko i »filmskih« — onog, dakle, ideala kome u našem i'granom filmu već tako dugo težimo. Što je najvažnije, tu realizacija nije ispod dobre zamisli, kao što su u istom filmu lijepo režirane scene egzercira u ustaškom domu za maloljetnike (bodenje fantoma), dramski funkcionalno đate kroz dramu oca, zatim scene racije „na ulici, scena sa »lozin-

kom“ u kafani...

U Đurović-Stojanovićevim »Zlim param-a«, tipično krležijanska poetska figura »hodanja pp krovu«, naprimjer,

iskorišćena je sasvim film-

ski, bez insistiranja: partijski sastanak na krovu! Cijela jedna atmosfera i situacija iz prvih dane dizanja ustanka, kad su prvoborci doista izgledali kao usamljeni mjesečari koji hodaju po krovu, izrečena je u toj sceni Koja ni jednog momenfa nije izgubila na SVOjoj realističnosti, mada bi, po svim zakonima vizuelne logike, neposredna primjena u filmu jedne tipične literarne figure, morala da djeluje groteskno. U »Zlim parama« ima još nekoliko dobro plasiranih vizuelnih metafora, od kojih se sječam onog školskog globusa koji se u kapitulaciji kotrlja niz stepenište... Interesantne su i Đurović-Stojanovićeve dosjetke, potpuno psihološki i dramski funkcionalno uklop ljene, u Dejzinoj krađi para pomoću poslužavnika, da bi odmah zatim (vanredan ritam odvijsnja radnje!) gledaoci bili iznenađeni Dejzinom prostom krađom, iza koje odmah dolazi — vaga da bi se onako, od oka, izmjerile gomile Dara... DO je interesantan scenario, bizarnim a potpuno našim humorom, nnjčešće safiričan — nažalost na kraju stilski pokvaren elementima trage-

mira

rem«, što se posebno reljefno moglo da zapazi u Areni, gdje su sticajem okolnosti oba filma bila projicirana jedan, za drugim, u dvije večeri Za redom. (Madžar= ski delegat na Festivalu Feliks, reditelj »Budimpeštanskog proljeća« čudio se poslije projekcije »Zlih para«: »Zar je mogućno da je oba filma režirao isti reditelj?«)

Film »Veliki i mali« Vlađ mira Pogačića, ne po sižeu, već po. zanatsko-rutinerskom rediteljskom postupku, mnogo me poktsjeća na lanjske »Trenutke odluke« Fran tišeka Čapa. I ovdje i tamo — jedna tanka literarna podloga, fabula oskudna događajima koja, baš zato, dozvoljava minucioznu filmsku analizu situacije i psihološkog razrađivanja dramskih likova. Ali, isto kao i tamo, izvjesni “elekteicizam, SVC čvrsto povezano ali ništa što ne bi već bilo, kao jedna od mnogobrojnih varijanti, Vviđeno. Možda u »Velikim i malim« najmanje ima padova i neravnina, to je, besumnje, režijski i glumački bio najujedđnačeniji domaći film na Festivalu, ali — u isto vrijeme — manje svjež. nov, a po problematici i detaljima manje naš nego »Zle pare« i »Ne okreći se, sine!«. Osim toga, tanka scenarijska podloga (Miođrag Đurđević), mršava fabula koja je režiji dala mogućnost da se detaljno pozaba=vi situacijama i psihološkom analizom likova, onemogućavala joj je da šire zahvati sredinu. i problematiku vremena i natjerala je da isuviše igra na jednoj jedđinoj »struni«. Kraj filma je scenaristički i režijski potpuno nerazrađen i dobiva se utisak kao đa je fabula prerano prekinuta: nije to jedar. od onih završetaka koji svojom nedorečenošću, Ppotekstom „tjera na razmišlja-

nje, već naprošto — neđo= staje tačka na kraju pripovijetke. Šliglicova »Dolina mira« mogla bi da se nađe na čelu ova četiri filma, kad ne bi

istina, „poštivanja ipak samo —

bila vrijedna, ali repriza Klemanovih »Zalbranjenih igara«. I to me zato što.se rađi o starijem dječaku i manjoj djevojčici u ratu — već zato što je u OSnovi ista psihološka situacija rješavanja daleko površnijom „dječjom psihologijom. Mala Loti čak i fizički potsjeća na nezaboravnu Brižit Fose, pa mada .u »glumi« nimalo ne zaostaje za svojim francuskim »uzorom« (velikih uspjeh reditelja Pranceta Štiglica!), ipak nam je bio uskraćen užitak — premijere. Bilo bi nepravedno scenaristu Ivana Ribiča optuživati zbog plagijata, ali čak da Je »Dolinu mira« i napisao prije Klemanovih »Zabranjenih igara«, trebalo bi da ona potlpuno drukčije bude koncipirana kad se već sa tako o=

„Veliki i mrali“:

logija je i previše »hercig«, dopadljiva, a da bi bila prava kao u »Zabranjenim igrama«. To su slabosti scenarija, koji sadrži i lijepih, originalnih momenata, kao što je' scena u kojoj Džim (Džon Kicmiler) pjevuši i pravi maloj Loti lutku, ili kao što je ona u kojoj 6e Loti sprema đa pred Nijemcima zataji Džima. Režija je znala katkad da vrlo suptil-

nim i filmski diskretnim sredstvima izrazi mnogo Sadržaja, kao u sceni kad

Džim preko mrtvih predmeta saznaje da je ujak malog Marka već poginuo. U Dži movoj smrti, koja je pravljena režijski dosta forsirano ,ima jedan irenutak koji potsjeća na mistiku crnačkog transa: onaj nezaboravni Kicmilerov „predsmrtni pogled u nebo. Uz malu Loti, Džon Kiemiler osvojio je

Bert Sotler i Lila Andres u jednoj sceni filma Tiranka Bawera,

„Ne okreći se, sine!“ (Prva nangr ada za režiju na Pulskom festivalu)

gromnim uspjehom pojavilo Klemanovo remek-djelo. Fa bula Ribičevog scenarija je čak i dosta različita od one

»Zabranjenih igara«, i Osim

u nekim manjim detaljima formalna sličnost postoji samo u osnovnoj ideji: dvoje djece u susretu sa ratnim strahotama. Osim toga, jednu originalnu komponentu fabule pretstavlja Crnac-pilot Džim, koji pađa s neba (vanredno lijepo zamišljeno za jednu realističku bajku!). Pa ipak — cijela komponenfa sa.djecom (tj. najmanje dvije trećine filma) djelovi la je kao repriza. A to se dogodilo naprosto zato Što je u Klemanovim »Zabranjenim igrama« sama ideja (bez obzira na vanrednu realizaciju) pretstavljala jedan 0Originalan i odličan »trouvaille«, »pronalazak««, koji: se viša ne može da ponovi, ako ne želimo da djeluje kao plagijat. Jer ponavljanje jednog kompletnog »pronala= ska« je nešto drugo nego Obrađivanje iste ili slične t eu Ribiče-

me. Osim toga,

vom scenariju dječja psiho-

publiku ležernom, prirodnom igrom i svojim humanim O5mjehom. RI OSTALA filma ni-

su bila na sredini pu-

ta između najbolje i najslabije premijere u Puli, Sva tri (»Opsada«, »Posljednji kolosijek« i »Pod sumnjom«) doživjela su potpuni neuspjeh. Mislim da je »Opsada« Milana „Marjanovića ipak pretrpila „nepravedno oštru kritiku, jer u trećoj storiji tog »omnibusa« ima nesumnjivih vrijednosti i lijepo ižrežiranih mjesta i partija, koje, nažalost, kvari isforsirani, melodramski, lažni kraj.. »Pod sumnjom« (scenario i režija Branko Belan), osim nekoliko desetaka metara na samom Dpočetku nema ni jedne iskreno infonirane sekvence, kadra ili replike — sve je to jedna cerebralna, neumjetnička konstrukcija u kojoj ni u jednom momentu nije zatreperilo ništa iskremo i doživljeno. »Posljednji kolosijek« (scenario i režija Žika Mitrović) samo je još jedanput (poslije »Ešalona dr,

Ljuba, Tađić (dobitnik nagrade za glumu) iN

M.«) otkrio potpuni vakuum svog autora, uočljiv u oba filma podjednako. Poljski filmski kritičar, gost Pul skog festivala. Irena Merc, koja nije vidjela »pšalon«, odlično je okarakterisala oba filma izjavivši da je »Posljednji kolosijek« djelo koje je sintetiziralo sVe najlošije osobine jugoslovenskog i holivudskog filma. Sve je u

ikola Ivković

falš

intonirano, prčevši od pseuđopoezije no vogodišnje jelke pa sve do intonacije 'glasa glumaca. I »Ešalon« i »Posljednji kolo. sijek« otkrivaju da njihov

tom filmu

autor nije u svom Živoflu konsumirao ni jedmu lirsku pjesmu, a da ipak vrlo drsko i samouvjereno uzima u ruke kameru i dotacije naših društvenih ustanova,

Lijep broj filmskih

glumica

VO JB bio festival čitavog niza glumačkih imena, afirmiranih i potpuno novih. Ako su, 5 punim pravom, trijumfirali Bert Sotler, Ljubo Tadić, Jozo Lauremčić, Severin Biielić, Džon Kicmiler i Antun Nalis kao nosioci uloga u u-– spjelim filmovima, onda tre ba naglasiti da se u epizodnim ulogama tih istih djela, kao i u onima koja Su Dpropala ne njihovom krivnjom, javio čitav niz novih, talentiranih glumaca, od kojih su neki uspjeli da ispolje svoje kvalitete, a neki opet ne zaslužuju da budu zaboravljeni i zapostavljeni samo zato što su ih reditelji i ScCnaristi tjerali na nemoguće. Uz već zapaženog Petra Vuj sića u epizodnoj ulozi u »Šolaji«, treba naročito istaći Petra Vujovića u odlično odigranoj ulozi Jokaša (»Zle pare«). U filmu »Ne okreći se, sine!, uz Berta Sotlera, treba spomenufi odlične epizodne uloge koje su tuma– čili Zlatko Madunić-»Slip« (agent-saradnik NOP), Ela TBržišnik (žena na prozoru) i Mladen Hanzlovski. U trećoj storiji »omnibus-filma« »Opsada« zapažena je dobra igra mladog Borisa Buzančića, uz već popularnog Relju Bašića. Neuspjeh filma »Pod sumnjom« ne bi trebalo da baci krivo svijetlo

na „potencijalne! mogućnosti koje u sebi kriju Mirko Vojnović (u ulozi

kelnera-provokatora Nikole), Milorad Margetić (Andro Na rančić), Božo Jajčanin (komandant — neobično karakteristična, izrazita i tipična dalmatinska »faca«!) i Obrad Gluščević (Orlando).

Kriza ženskih rola, tako drastično izražena u odlukama oba žirija, bila je ove godine, · ustvari, odraz krize ženskih dramskih likova u našoj scenarijskoj literaturi. I Tamara Marković-Miletić i Olivera. Marković nisu imale šta da igraju. Dejzi Dubravke Gal u »Zlim parama« može se smatrati normalnom, uspjelom Kkreacijom. Goranka Vrus, svojim fizičkim izgledom i vanrednom fotogeničnošću, mogla bi, vjerovatno, u jednoj ulozi scenarija sa savremenom temom da pod voda pouzdanog reditelja OON a OON TO

g ı poslije nemogućče role w filmu »Jubilej SOSp. Ikla«, Lila Andres.use

pjela u filmu »Ne okreći se, sine!«. Čini mi se da sa ve likom mađom možemo đa gledamo na đosad mnepozha• tu mladu Mariju Aljinović, T ja rublijedoj ulozi Marije (»Pod sumnjom«) nije mogla da dođe do izražaja, ali ko" ja bi, u budućnosti, svojom interesantnom, „plemenitom a nekako »našom« fizionomijom, kao i glumačiim a lentom koji se dade naslutiti, mogla da učini ugodno iznenađenje i editeljima i publici.

VE godine i u Puli, iu O Areni bilo je toliko

preistava, sastanaka, događaja i zapažanja da 0 vaj, nimalo ssistematizirani, izvještaj ne može do iscrpi svu našu aktuelnu filmsku problematiku. I ne ireba Se čuditi ako se na ovoj stranici »Književnih novina« po javi još nekoliko napisa, od kojih će jeđan sigurno biti posvećen kratkometražnom, odnosno dokumentarnom filmu. Jer Pula se praktički pretvorila u ređovni godišnji kongres svih filmskih trud: benika i ljubitelja filma U Jugoslaviji.

Pažnja !

REVIZORIMA II PRETPLATNICIMA. Sve uplate vršiti isključivo na naš tekući račun: 102%-T-208. ADMINISTRACIJA i REDAKCIJA: Traneuwska ? "el. 21-000

KNJIŽEVNE: NOVINE

List za književnost; umetncst i kulturu

Direktor: TANASIJE „MLADENOVIĆ

Odgovomi uređnik: RISTO TOšOVIĆ

Ređakcioni odbor: Oto Bihalji, — Merin, RA domir Konstantinović, DU šan Matić Tanasije Mlade nović, Miodrag _Pavlović, Vicko Raspor, Drnroslav Adamović i Risto Teožović. Tehničko-umetnička oprema

Dragomir Dimitrijević List izdaje mnovinsko-izdđa" vačko pređuzeće „Kniižev“ ne novine“. RMDAKOIJA i ADMINISTRACE JA: TIrancuska ~, tel, 21-000. Sve uplate vršiti na

tek. rač. 102-T-208, Cena pojedinom broju Dim, 30. Godišnja pretplata Din. 600. polugodišnja Din 300, za inostranstvo dvostruk“, List izlazi svake drug?

nedelje.

se mne vraćaju.

Rukopisi pisi NO

štampa Novinsko-ipdava pređuzeće „Borba“, grad, Dečanska 31