Gledišta

i u XIV veku davili u londonskim blatištima. Tamo gde Konstantin Jireček u XIII veku nalazi srpsku kraljicu s vretenom u rud, Kašanin je prikazuje kao poklonika umetničkih zanata, praveći pri tome nedopustive analogije s docnijim vremenima. Kašanin se oštro spori sa istoričarima i oko „uloge i značaja Dubrovaoke republike u odnosu i poređenju sa srpskom državom srednjeg veka”. Zato što su gledali ~na Srbiju iz Dubrovnika”, a ne obmuto, srpski istoričari su, navodno, precenjivali Dubrovnčlk, a potcenjivali Srbiju. Naučno rešenje bi, prema Kašaninu, bilo u sledećem: „Jeste da su Dubrovčani mudro vodili svoju republiku i još mudrije trgovali, držeći je pod zaštitom sad Vizantije, sad Mađarske, sad Turske, ali se njibova državica, za srednjeg veka, na evropskom planu, jedva videla u senoi snpske carevine, koja se, u jednom trenutku, prostirala od Dunava do Peloponeza, a njeni Ijudi se pojavljivali na svetskoj sceni međunarodnih odnosa" (484). Ostavljajući po strani druge dokaze protiv ovakvih Kašaninovih domišljanja, moramo samo konstatovati da on zanemaruje dve notome činjenice kojih je i sam svestan: 1. da je veličina srpske države o kojoj govori ipak bila stvar jednog kraćeg istorijskog razdoblja i đa je Dubrovnik svoj vrhunac dostigao upravo u vreme kad srpske države više nije bilo; 2. da je u svom razvoju Dubrovnik održao dugi kontinuitet koji ga je učinio zanimljivim istorijskim fenomenom. Ali Kašanin ne ostaje samo na srednjoveko'vnoj srpskoj prošlos ti. On zamera istoričarima velike seobe Srba što su propustili ~da ukažu na redak slučaj u modemoj istoriji da emigranti, zahvaljujući svojoj crkvi, postanu država u državi i da se, za dva i po veka otpora, ne samo nacionalno očuvaju već da idejno i kultumo stanu na čelo celog svog naroda i, na kraju, sjedine se u svojoj državi sa sunarodnicima iz zemalja iz kojih su nekad emigrirali” (485). A sve to isključivo i jeđino ,pahvaljujući svojoj crkvi”. Istoričare srpskog XIX veka Kašanin prekoreva što događaje toga doba, u svojim „ironičnim” i „skeptičnim” knjigama, predstavljaju ~kao grotesknu farsu”, pa „ostaje nerazumljivo kako je došlo do pobede srpske vojske na Kumanovu, na Bregalmci i na Solunskom frontu i do ujedinjenja Srba” (485). Na kraju svega, Kašanin nam otkriva i svoj hibridni hegelijansko-ničeovski stav ~da mase nisu narod, da mase bez države d bez kulture čine gomilu i da gomile ne prave istoriju, već joj služe” (485). Iz prethodnog njegovog izlaganja proiziazi da obeležje naroda jednoj Ijudskoj masi daju samo „prosvećena” i „kultuma” vlastela i elita vlasti, da njenim nestankom nestaje i države i kulture, a da samim tim masa prestaje biti narod i pretvara se u gomilu (u „neistorijski narod” kako bi rekao Hegel). Razume se, dstoričari moraju uvažavati Kašaninov zahtev da svaku istorijsku pojavu i ličnost treba osvetljavati svestrano, sa svih aspekata i sa svake njene strane pozitivne i negativne. Ali kad Kašanin demonstrira kako on sam to zamišlja, onda se vidi da je to, u stvari, zahtev za lakirovkom naoionalne prošlostd, za nekritičkim hvaljenjem nacionalnih veličina, tekovina i institudja, za prikrivanjem tamnijih

CEDOMIR POPOV