JUS standardizacija
razvoj standardizacije u mašinogradnji i industriji
prerade metala
Branislav Tešić, dipl. ing.
Prvi službeni akt o standardizacji je »Uredba o standardizaciji« donesena od strane Vlade Federativne Narodne Republike Jugoslavije, 25. septembra 1946. godine kojom je osnovana Savezna komisija za standardizaciju.
Među prvim standardima koje Je Komisija donela, pored sistema za klasifikaciju jugoslovenskih standarda, koji, proširivan i dopunjavan i danas službi u ovu svrhu, bili su osnovni standardi, standardi koji ne pripadaju ni jednoj privrednoj grani, već utvrđuju opšte principe, opšte norme ili postavke koje treba primenjivati u celoj standardizaciji ili u izvesnim njenim oblastima. Takvi standardi su standardi o veličinama i jedinicama mera, o standardnim brojevima i drugi.
Standardi o veličinama i jedinacama doneseni su na osnovu preporuke Međunarodne organizacije za standardizaciju ISO, Tehnički komitet TC 12. Sistem jedinica je tokom godina dopunjavan i menjan, pa je poslednjim Zakonom o mernim jedinicama i merilima (»Službeni list SFRJ«, br. 13/1976) ozvaničen Međunarodni sistem mernih jedinica SI (Systeme international dunitćes), inače prihvaćen od najvećeg broja zemalja u svetu. U saglasnosti sa pomenutim Zakonom, u toku je izrada novih jugoslovenskih standarda koji će na osnovu standarda Međunarodne organizacije za standardizaciju ISO dati termine i definicije za najvažnije veličine i jedinice za sve oblasti fizičkih nauka i tehnike kao što su: prostor i vreme, periodične pojave, mehanika, toplota, elektricitet i magnetizam, svetlost i elektromaenetne radijacije, akustika, fizička hemija i nuklearna fizika, nuklearne reakcije i jonizujuća zraćenja, fizika čvrstog stanja, kao i matematički znaci i simboli koji se upotrebljavaju u fizičkim naukama i tehnici.
Standardom o standardnim brojevima utvrđuju se nizovi brojeva koji služe da se jedna ili više karakteristika nekog proizvoda, koje
se izražavaju brojčanim vrednostima (prečnici, dužine, naponi i dr.) izaberu po izvesnom sistemu. Principi iz ovog standarda pružaju mnogostruke prednosti u poređenju sa proizvoljnim, haotičnim izborom veličina. Primenjeni na dužinske mere, na primer, ovi principi omogućuju projektantima i konstruktorima da broj upotrebljavanih mera svedu na razuman minimum, što za posledicu ima smanjenje broja dimenzija potrebnih materijala i potrebnih merila, alata, stega i dr., odnosno znatne uštede u troškovima. Početak standardizacije u mašinogradnji i industriji prerade metala pada u isto vreme kada i početak standardizacije uopšte. Kao i tamo i ovde se moralo početi sa standardima koji su od opšteg značaja za celokupno mašinstvo. Takvi standardi su, na primer, standardi o crtežima u mašinstvu, standardi o tolerancijama u mašinogradnji, klasifikacija površinske hrapavosti industrijskih proizvoda i drugo.
Tehnički crteži predstavljaju jedinstven jezik koji dobro razumeju svi tehničari sveta. Standardima o tehničkim crtežima utvrđeni su načini za predstavljanje predmeta na crtežima, način kotiranja mera, označavanje kvaliteta površina za obradu, zatim tolerancije, termička ili druga obrada i dr.
Sistem tolerancija dužinskih mera čini Osnovu serijske proizvodnje i omogućuje izradu jednoobraznh delova, čime se obezbeđuje njihova potpuna zamenljivost u sklopovima u koje se ugrađuju. Na bazi usvojenog sistema tolerancija ISO, prema standardima ove Međunarodne organizacije doneseno je preko stotinu jugoslovenskih standarda za razne vrste naleganja, uključujući i standarde graničnih merila kojima se kontrolišu tolerancije svih kvaliteta utvrđenih ovim sistemom .