JUS standardizacija
egzistira. Kada se diskutuje o multinacionalnim kompanijama obično se one posmatraju kroz njihov odnos prema nerazvijenim zemljama ili zemljama u razvoju,
kao i u odnosu na metode eksploatacije, ubiranje profita, raubovanje prirodnih bogatstava nerazvijenih zemalja i td. Takav način posmatranja ovoga fenomena našeg veka je jednostran i lišen analitičkog prilaza i ocene. Pre svega, multinacionalPe kompanije nisu na zemlju pale iz svemira nego su izrasle iz proizvodnih odnosa savremenog kapitalizma. One su zapravo do sada najviši stupanj organizovanosti kapitalističkog načina proizvodnje i stvara-– nja profita. To praktično znači da su one produkt ekonomskog razvoja kapitalizma
. koji je racionalno iskoristio sva otkrića nauke, posebno u domenu organizacije rađa i tehnologije, povećao efikasnost kapitalističkog načina proizvodnje, stvorio materijalnu osnovu za rešavanje nekih socijalnih problema i objektivno produžio vek kapitalističkog sistema, odnosno kapitalističkog načina proizvodnje.
Još u ranoj fazi kapitalizma Marks je uočio odredjene zakonitosti u koncentraciji a zatim centralizaciji kapitala i korelaciju izmedju te pojave i uvodjenja novih tehnologija, odnosno organizovanja krupne, masovne i serijske proizvodnje. Razvoj multinacionalnih kompanija nije ništa drugo nego nastavak toga procesa kojeg je Marks veoma lepo prikazao u svojim delima. Pri tome se mora imati
u vidu činjenica da je zahvaljujući tehnici, savremeni svet postao "mali" a granice tržišta postale mnogo elastičnije nego što su to bile u Marksovo doba. Krupna proizvodnja koja daje masu istorodnih proizvoda traži ne samo prostrano veliko tržište i veliki broj stanovnika nego veliki broj potencijalnih kupaca, ekonomski sposobnih, da Kupuju ponudjene proizvode. Taj problem se nije mogao rešavati preraspodelom novostvorene vrednosti na štetu krupnog kapitala. Taj prcblem je rešila nauka uvodjenjem novih visoko produktivnih tehnologija koje su snizile troškove proizvodnje do nivoa koji je omogućio prođaju masovne proizvodnje potrošnih dobara, stalno povećanje proizvodnje i reprodukciju kapitalističkog načina proizvodnje.
Ne ulazeći u druge aspekte toga procesa zadržimo se na problemu tehnologije. Osnovna karakteristika skoro svih savremenih tehnologija je masovna proizvodnja
sa tipičnom orijentacijom na povećanje produktivnosti ljudskog rađa i relativno sniženje cena·po jedinici proizvoda, nezavisno od toga što se javljaju novi proizvođi sa novim karakteristikama pa i novim različitim cenama. Za takvu orijentaciju trajne prirođe potrebna je armija visoko obrazovanih stručnjaka raznih profila, visokog stepena specijalizacije kao i koncentracija ogromnih materijalnih
i finansijskih sređstava na jeđinstvenim programima razvoja. Upravo to su učinile multinacionalne kompanije. Tu i jeste njihov doprinos produženju veka kapitalizma kao sistema, ublažavanju intenzite-
ta i posledica ekonomskih kriza koje su potresale svet 19. i prve polovine 20. veka i povećanju produktivnosti rađa uopšte. To je problem koji zaslužuje da bude posebno posmatran i analiziran. Ostanimo na području, uslovno rečeno, tehnološkog razvoja. Multinacionalne kompanije predstavljaju dđobro organizovane velike sisteme za proizvodnju i plasman robe za koje postoji tržište sa težištem na vlastitim naučno istraživačkim organizacijama, usmerenim na praktičnu primenu svakog saznanja i otvorenih očiju šta se dogadja u tome đomenu širom sveta.
Primera rađi prilikom posete jednoj takvoj kompaniji i obilasku više njenih fabrika i laboratorija, postavljeno je sa naše strane pitanje kakav je odnos zaposlenih u proizvodnji u odnosu na razvojno istraživačke službe. Odgovor Je bio da to vmnrira od fabrike do fabrike ali u giobeln oko 50% zaposlenih radi na problemima razvoja i istraživanja, uključujući tu istraživanje i razvoj tržišta. Na drugo pitanje koji se deo profita troši na razvoj i istraživanje nismo dobili odgovor ali su nas uputili da sami zaključimo imajući u vidu kvalifikacionu strukturu zaposlenih, opremljenost laboratorija skupom opremom i činjenicu da posle višegođišnjih istraživanja rezultat može biti i negativan a ne samo pozitivan.
Ono što se može izvući kao pouka je to, da mi nismo dovoljno analizirali organizaciju multinacionalnih kompanija, finansiranje i organizaciju naučno istraživačkog rađa i razvojnih službi ovih giganata, način prenošenja tih rezultata u praksu i obrnuto, način uključivanja radnika i stručnjaka iz prakse u razvojne probleme fabrika ili čak centralnih istraživačkih laboratorija ili instituta. Da smo se pozabavili tim problemima ranije, sigurno bi mnogi zaključci i stavovi društveno političkih organizacija bili konkretniji i drugačije akcentirani a udruženi rad ne bi dozvolio atomizaciju naučno istraživačkih institucija, usitnjavanje sredstava koja su namenjena razvoju /ukoliko su sredstva uopšte izdvajana za te svrhe/ i usmeravanje afirmisanih stručnjaka tehničkih profila da se bave komercijalnim poslovima radi obez-
·'bedjenja egzistencije organizacija u
kojima rade. Koncentracija sredstava i kadrova na jedinstvene razvojne programe predstavlja imperativ našeg vremena, uslov za stvaranje vlastitih tehnologija
i ravnopravno učešće u medjunarodnoj podeli rada. Bez takve orijentacije ne možemo postati partneri koji ravnopravno razgovaraju i razmenjuju najskuplju valutu - znanje. Bez takve orijentacije bićemo uvoznici licenci i kupci tudjih patenata, objekt eksploatacije i ucena najpre na tehno-ekonomskom a zatim i na svim drugim poljima. A da smo sposobni
i da možemo biti uspešni, odnosno da naš sistem omogućuje udruživanje rada i sredstava, dovoljno jasno potvrdjuju primeri SOUR-a kao što su "ISKRA", "RADE KONČAR", "ENERGOINVEST" i još nekih dru-