JUS standardizacija

standardi i propisi u jugoslaviji

O STANDARDIZIRANOM OZNAČAVANJU METALA

Borut Pretnar, dipl. ing.

Otkad čovječanstvo proizvodi i prerađuje metale u industrijškom obimu, potreba za nedvosmislenim i univerzalnim oznčavanjem metala je sve izraženija. Ozna8čavanje metala služi pre svega njihovoj identifikaciji, tj. utvrđivanju o kojem se metalu radi. Ujedno oznaka treba da na što kraći i pregledniji način informira o najbitnijim osobinama metala. :

Pojam metal ovdje znači zapravo industrijski metalni poluproizvod, a takođe obuhvata i legure. Posebno treba naglasiti, da metalni poluproizvodi nisu okarakterisani

samo svojim hemijskim sastavom nego i nizom drugih

kriterija, kao što su:

— tehnologija primarne ekstrakcije, npr. tehnologija topljenja i očvršćavanja, tehnologija elektrohemijske i hidrometalurške ekstrakcije, tehnologija rafinacije itd.:

— stanje prerade npr. liveno, kovano, toplo ili hladno valjano, termički obrađeno itd;

— geometrijski oblik, npr. gredice, slabovi, pljosnati proizvodi u lamelama ili koturovima, profili, cevi, šipke, žica, metal u prahu itd. Na geometrijski oblik su vezana tačno određena dozvoljena odstupanja od nazivnih mera (tolerancije). Tolerancije utvrđuje velika grupa posebnih standarda;

— mehaničke osobine metalnih poluproizvoda za opštu

mašinogradnju i kosntrukcije npr. zatezna čvrstoća, granica razvlačenja, tvrdoća, otpornost na dinamička opterećenja, istezanje i žilavost itd. Kod mjerivih (kvantitativnih) parametara kao što su mehaničke osobine treba napomenuti, da se gotovo uvjek propisuje interval vrijednosti ili pak donja odnosno gornja granica. Takvi propisi odražavaju stanje tehnike i s vremenom se mogu mijenjati.

— specifične tehnološke osobine za preradu, npr. pogbdnost za zavarivanje, pogodnost za hladno oblikovanje, za mehaničku obradu na strugovima itd.

— specifične kombinacije tehnoloških osobina značajnih za konačni proizvod, npr. specijalne osobine za kuglične ležaje, za lance, za vijke, za šine, za dijelove koji moraju izdržati ujedno koroziju i mehanička napreza-

nja, kao i posebne magnetne i druge fizičke osobine itd. Navedeni kriteriji skupa s kemijskim sastavom se međusobno prepliću, a njihov se prioritet mijenja od slučaja do slučaja što ponekad veoma otežava izgradnju preglednog i jednostavnog sistema oznaka. Takav sistem je međutim neophodan iz više razloga: — robna razmjena i trgovina metalnim poluproizvodima ne mogu se zamisliti bez oznaka za identifikaciju robe, — oznake metalnih materijala su neophodne u konstrukcijskoj i tehnološkoj dokumentaciji, a u novije vreme i u dokumentaciji koja se obrađuje pomoću računara,

— sistem oznaka je jedno od sredstava za unifikaciju i tipizaciju metalnih poluproizvoda, tj. za razumno ograničenje i svrstavanje ogromnog broja metalnih poluproizvoda, čija je izrada tehnološki moguća.

Države s razvijenom industrijom rješavaju pitanja označa-

vanja metalnih poluproizvoda pretežno nacionalnim (i

ponekad granskim) standardima. Historijski razvoj je

doveo do velikih razlika između pojedinih nacionalnih sistema oznaka čak i kod metala i legura s identičnim osobinama. Oznake sastavljene samo iz brojeva ili iz kombinacije brojeva i slova se stvaraju po različitim sistemima od kojih možemo kao primjer navesti sisteme označavanja za čelike po različitim standardima ·kao na

primjer po JUS C.B0.002, SAE J 402 b ili po DIN 17006

i DIN 17007. Sovjetska brojčana klasifikacija čelika je

opisana u članku (i). |

Sistemi označavanja moraju da zadovolje nekoliko zahtje

va, koji su djelimično međusobno kontradiktorni: ozna-

ke moraju biti kratke (približno pet do deset znakova}, nedvosmislene i moraju da sadrže što opširniju informaciju o osobinama metalnog poluproizvoda.

' Zahtjev za nedvosmislenošću znači, da se oznakama mo-

raju spriječiti zamjene među različitim, pa čak i srodnim poluproizvodima. Jednom upotrebljene oznake se ne smiju više upotrebljavati za slične ili druge metalne poluproizvode čak i u slučaju, da se poluproizvod više ne proizvodi.

Zahtjev, da su oznake sažete na približno pet do deset

Standardizacija 1984./br. 3—4