JUS standardizacija
znakova prirodno ima za posledicu, da samo upućeni u odgovarajući standard prepoznaju sve osobine poluproizvoda. Naprosto je nemoguće sažeti sve informacije iz odgovarajućeg standarda u oznaku sa nekoliko znakova. Zahtjev za što obimnijom informacijom o osobinama metalnog poluproizvoda je dakle u suprotnosti sa zahtjevom za sažetom oznakom. Iskustvo pokazuje, da ona pravila označavanja koja za oznake uključuju mnoge informacije upravo time ograničavaju broj poluproizvoda, koji se mogu označiti.
Zbog nezadrživog razvoja tehnike raste broj raznih metalnih poluproizvoda, pa je sve teže uključiti nove poluproizvode u postojeće sisteme označavanja. To se vidi pogotovo u brojčanim sistemima sa četiri do pet znakova, kao što je npr. jugoslovenski sistem označavanja čelika (JUS C.BO.O02). Kao primjer mogu poslužiti teškoće oko označavanja nerđajućih čelika za koje još ne postoji jugoslovenski standard, ili konstrukcionih čelika u revidiranom nacrtu standarda JUS C.BO.500 Članak {1) izvještava o sličnim teškoćama u sovjetskom brojčanom sistemu označavanja čelika. Nameće se potreba za izmenom tj. proširenjem sistema na više znakova. Takva izmena nacionalnih sistema se može najpovoljnije izvesti tako, da se uzme u obzir pripremni rad svjetske organizacije za standardizaciju ISO na novom univerzalnom sistemu označavanja metala.
Uvođenje univerzalnog svjetskog sistema označavanja metala je međutim potrebno i zbog drugih razloga. Zbog sve Šire međunarodne robne razmjene i razmjene tehnološkog znanja osjeća se sve jača potreba, da se što veći broj nacionalnih standarda usaglasi na međunarodnoj osnovi. Tako se npr. na području čeličnih poluproizvoda u poslednjih petnaestak godina pojavilo nekoliko desetina inostranih i ISO „standarda. Područje međunarodnog usaglašavanja dakle zahvaća mnogo širu oblast standardizaicje od samog sistema označavanja metalnih poluproizvoda, iako jedinstveno označavanje tu ima izuzetno značajnu ulogu.
U vezi s označavanjem metalnih poluproizvoda treba posebno istaći dva nacrta u obradi kod Međunarodne organizacije za standardizaciju ISO:
— nacrt standarda ISO/DP 4949 za označavanje čelika, na kojem radi ISO tehnički komitet 17 (Steel Names Based on Letter Symbols tj. imena čelika na osnovi simbola iz slova)
— nacrt standarda ISO/DP 7003 za međunarodni brojčani sistem za metale INSM (International Numbering System for Metals), na kojem rade tehnički komiteti za metale i koji dakako uključuje i čelik. i
Detaljni opis odredbi koje sadrže sadašnje verzije nacrta
standarda prevazilazi obseg ovog članka. Osim toga radi
se o nacrtima, koji se u daljnjoj raspravi mogu još znatno
izmjeniti. Umjesna je međutim kratka informacija o
Standardizacija 1984./br, 3—4
bitnim odredbama, koje sadrže oba nacrta.
lako prvi nacrt standarda u naslovu naglašava upotrebu slova, a drugi upotrebu cifara, u stvari oba su sistema alfanumerička pa upotrebljavaju u oznakama kombinacije brojeva i slova.
Nacrt ISO/DP 4949 u svojoj sadašnjoj verziji svrstava čelike u tri grupe:
— nelegirani i niskolegirani konstrukcioni čelici okarakterisani granicom razvlačenja (u nekim slučajevima i zateznom čvrstoćom)
— čelici okarakterisani tehnološkim osobinama pri preradi i upotrebi
— čelici, kod kojih je glavna karakteristika njihov kemijski sastav.
Za svaku od triju grupa nacrt standarda predviđa veoma detaljno razrađen sistem označavanja u tabelarnom obliku. Sistem označavanja izgleda dovoljno fleksibilan ali zato naravno traži pet do deset znakova već za oznaku samog čeličnog poluproizvoda bez dodatnih oznaka za stanje obrade (koje reguliše posebna tabela oznaka) i bez drugih everitualnih dodatnih oznaka, npr. za stanje površine. Nacrt ISO/DP 7003 predlaže sistem označavanja za sve metalne materijale s mogućnošču uklapanja i drugih (nemetalnih) materijala. Sistem se ne poklapa sa sistemom u ISO/DP 4949 ali tehnički komitet 17 očito vodi računa, da ne dolazi do protivrječnosti i zamena. Jednu od novijih informacija o upotrebi tog sistema za nelegirani čelik daje članak (2). Iz citiranog članka se vidi, da se radi o osmoznačnom sistemu od četiri slova i četiri brojke. Prva dva slova označavaju porijeklo čelika npr. skraćenicom za regionalni ili nacionalni standard. Treće slovo označava glavnu grupu, kojoj pripada metal, npr. T stoji za čelik. Četvrto slovo (A, B ili C) označava glavnu karakteristiku za preradu odnosno upotrebu: mehaničke osobine, hemijski sastav, obradivost reznim alatima. Brojka na petom mestu označava dopunsku osobinu, npr. udarnu žilavost, granicu razvlačenja na povišenoj temperaturi, način dezoksidacije itd. Ostale tri brojke označavaju druge osobine, npr. interval zatezne čvrstoće, interval sadržaja ugljenika, vrijednosti tvrdoće itd. Iz trenutno raspoloživih dokumenata stiče se utisak, da je ISO/DP 4949 fleksibilniji i detaljnije razrađen i da oba nacrta naravno još nisu posve dorečena. Potrebe privrede i trgovine, proizvođača i prerađivača metala, a pogotovo stabilizacioni zahtjevi posljednih godina iziskuju veoma opsežan i ozbiljan rad na standardizaciji, kao što je to npr, opisano u članku (3). U te napore se logično uključuje i praćenje rezultata međunarodne standardizacije na označavanju metala i revizija jugoslovenskih standarda za sisteme označavanja na osnovu međunarodnih dogovora.
65