Srpski književni glasnik

ЗАКОН ПрРОПОРЦИЈЕ У ИСсторИЈИ. 439

Пошто виши, историјски човек у процесу развитка свог пролази фазе првобитног, природног, нижег човека, то виши, историјски човек пролази и еве сукцесивне фазе, које је човечанство у дугом процесу развитка. свог прошло, пролази пут целог човечанства, те је пут, који има да прође човек од првог ступња живота до зрелог и цивилизованог човека, онолико исто дуг колико и пут од првих, дивљих времена до данашње историјске висине човечанства, до данашње цивилизације, те један цивилизован човек, за време свог живота, пролази цео пут којим је човечанство за хиљадама година прешло до њега, и тиме понавља у малом, и за кратко време целу историју човечанства, у развитку свог духа п својих појмова.

Ум човеков, најдоцнија и највиша снага његова, пролази фазе свега ранијег; историја ума човекова јесте историја света. Пошто цела природа само једанпут живи, то она само једанпут проживљује историју своју, само једанпут пролази сукцесивне фазе развитка свог. А пошто је човек њен најдоцнији створ, пошто је човек настао на свет тек пошто је природа проживела све раније фазе свог живота, те их човек није могао видети ни искусити, пошто га тада није ни било, и пошто све доцније пролази фазе свега ранијег, то ум човеков проживљује све раније фазе живота природе; сукцесивне фазе ума човекова јесу сукцесивне фазе целокупног живота природе. Пошто мисли човекове о стварима и стварном свету постају истим редом којим су и саме ствари постајале, то идеалне, апетрактне фазе, фазе ума људског јесу оне исте које су и фазе стварности.

А пошто ум човеков у својој историји преживљује фазе живота целог света, то поједини, велики умови проживљују мислима живот и историју целог света у напред, не само оне фазе које је свет прошао него и оне које ће тек проћи; ум човеков показује пут којим имају све ствари да прођу, којим ће све раније морати доцније проћи,