Gledišta

da viši životni standard nije uticao na promenu svesti radničke klase, tj. na njenu svest o pripadnosti svojoj klasi i, prema tome, na postojanje snažne svesti o razlikama koje ih dele od ostalih slojeva u društvu. Ovakva mišljenja se pokazuju kao potpuno neistinita i nedokazana ako se posmatra celovita situacija radnika, dakle, ne samo njegov materijalni položaj i stepen konsumacije potrošnih dobara. U prilog ovom svom stavu autor iznosi rezultate empirijskog istraživanja koje je Serž Male sproveo u Francuskoj. Ispitivan je položaj radnika u proizvodnji i potrošnji i konstatovan svojstven dualitet položaja radnika. U potrošnji, u sferi van fabrič« kih hala, radnik se oseća kao ravnopravan član društva, „građanin" kome su dostupna sva prava i dobra društvene zajednice čiji je član. Naprotiv, u proizvodnji, u fabrici, on i te kako oseća svoju neravnopravnost, potčinjenost, svoje ograničene moći, koje mu daju minimum prava i mogućnosti u odnosu na ostale grupe. Nemogućnost izlaza iz ove subordinirane sfere i pored posedovanja demokratskih prava izaziva temeljnu preorijentaciju u ciljevima radničke klase. Polazeći od svog potčinjenog odnosa u sferi rada, radnička klasa napušta revolucioname ideje, odbacuje vem u mogućnost izmene svog dmštvenog položaja i odnosa koji je dovode u potčinjenu poziciju. Javlja se nepoverenje u smisao kolektivnih akcija, napuštanje kolektivnih ciljeva, a okretanje ka individualnim ciljevima i problemima, pre svega, ka porodici i privatnorn životu. Ova promena u ciljevima radničke klase, u njenoj orijentaciji navodi izvesne teoretičare da pored pojma ~nove srednje klase” uvode i pojam „nove radničke klase” Međutim, ovakvo ponašanie radničke klase nikako ne znači da je došao „kraj ideologije”, da je nastupilo vreme beskonfliktnih dmštava, u kojima je postignuta egalizacija odnosa na bazi pravednog dilerenciranja. lako proces m-

dustrijalizacije dovodi do izjednačavanja ili, bar, üblažavanja razlika u macerijalnoj sferi između pripadnika različitih klasa, u savremenim društvima postoji niz novih oblika nejednakosti. Ako je radnička klasa dobila time što je po nekim osnovnim elementima životnog standarda približno izjednačena sa drugim klasama, mada je i to veliko pitanje, ako je dobila pravnu i političku jednakost, ona je ipak i dalje potčinjena u sferi proizvodnje, fundamentalnoj društvenoj sferi. Zatim, ne treba zaboraviti ni ostale oblike nejednakosti koje rada rapidna industrijalizacija: nejednakost između nacija i država i podela na razvijene i nerazvi jene, nejednakosti u podeli političke moći i diferenciranje na elitu i masu, nejednakosti između pojedinih profesija, naročito između stručnjaka i nestručnjaka itd. Sve ove situacije predstavljaju manje-više stalan, potencijalrii izvor novih konflikata u savremenim društvima. Ovi momenti usmeravaju autora na zaključak da je teza o nestajanju konflikta u savremenim društvima proizvoIjna i netačna; konflikt dobija druge oblike i druge nosioce, ali ostaje prisutan. Što se tiče radničke klase i njene političke uloge u ovoj konstelaciji odnosa, zaključak studije je da bez obzira na trasformacije koje je doživela ona i dalje ima karakter nezavisne sile u političkom životu koja teži radikalnoj promeni društvene strukture, jer samo na taj način može da ukine dvostrukost svog položaja. Greška mnogih studija koje se bave ovim pitanjima je u tome što one pružaju istorijsku perspektivu samo na relaciji prošlost—sadašnjost, a zatim staju, posmatrajući sadašnjost kao večnost. Potrebno je ići do kraja pa sadašnjost posmatrati u relaciji prema budućnosti. Iz te perspektive današnje stanje relativnog mira i apatije radničke klase pokazuje se kao slika datog trenutka, koja će se već u sledećem momentu promeniti zahvaljujući klicama

1044