Književne novine
(.X
GODINA til BROJ 41
SMRT? FASIZMU — SLOBODA N ARODO
Uredništv.. Adminlatrac!ia Francuska 5 fe 20 ıOn
"rancuska ? tel 28-098
BEOGRAD, UTORAK, 10 OKTOBAR
1950
· MARKO MARULIĆ
Povodom pelstogodišnjice rođenja
Ivan Meštrović:
edna je od karakterističnih: crta: našega humanizma, njegov OTrganički postanak i razvitak, i ta'će crta bez sumnje postati još uočljivija, kad jedmom bude napisana dublje dokumentovana historija, toga pokreta u našim krajevima nego što je imamo danas. Za razliku od nekih manjih zemalja, na primjer, susjedne is nama u prošlosti usko povezane Ugarske, gdje su studđia humanitatis bila u svojim počecima djelo visokšsh dvorskih krugova, naročito visokih prelata, nemajući dubljega oslonca u slabo razvijenoj građanskoj klasi i ne izazivajući paralelnog: razvitka knjižševnosti u narodnom. jeziku, naš je humanizam, ma. koliko bio prostorno ograničen na krajeve slobodne od Turaka, nastao kao prirodna posljedica višestoljetnog | razvitka građanske klase u starim autonomnim komunama, prazvijajući se u gradskim sredinama bez patronata feudalaca i praćen naglim bogatim razvojem knji ževnosti u narodnom jeziku na prijelazu iz XV u XVI stoljeće. Ta je organičnost u razvitku i historijska uvjetovanost (koja đakako ne isključuje talijanskih utjecaja, jakih u čitavoj Evropi) vidljiva čak i u lokalnim nijansama hrvatske književnosti onoga doba, sasvim u sklađu sa Ssporijim ili maglijim društvenjm razvitkom pojedinih gradova. Ona se očituje iu djelovanju Marka Marulića,· čiji lik ne bi bio razumljiv kađ se ne bi Imale,u' vidu sve,ove činjenice. · Rođen.1450, Marulić :je pripadao starijoj. generaciji naših pisaca XV stoljeća, prvoj koja.se pođ utjecajem “weć jako razbuktalog humanizma probijala đo novih kulturnih 'Vidika. Živeći.u građu,'ikoji su 30 godina prije njegova rođenja poslije dugih i promjenljivih borba konačno zauzeli Mleci, skučujući mu. ekspanziju, i kojemu su već.bili na. vidiku Turci, on se do novih „perspektiva Drobijao sporo i mučno, sporije nego
njegovi nešto mlađi . ·'suvremenici u
vedrijem Hvaru, i slobodnom Dubrovniku. Njegova su moralnođidaktička djela, koja su mt pronijela glas. Do čitavoj katoličkoj Evropi, jasna svjedočanstva o njegovoj dubokoj Dovezanosti s ideologijom srednjega vijeka, Njegovi su kraći spjevovi u najviše slučajeva starački poučni i Duni moraliziranja. i. asketskog tona, DPostajući topliji samo onda kad ih diktira patriotizam, kao. u »Molitvi
suprotiva Turkom«. Jaz između njih ·
1 pjesništva njegovih mlađih suvremenika veći je negoli jaz između njih i hrvatskog „duhovnog pjesništva 8 kraja srednjega vijeka. I iz spjev! »Dobri nauci«, gdje šiba poroke sveČenstva, govori više kršćanski moralist nego superiorni humanist koji
rasgolićuje ono što je u sebi nadvladao, Marko Marulić
S druge strane, i u isto vrijeme, Marko Marulić je ipak bio i huma-
nist i poznavalac klasika kao malo koji od naših pisaca. O tom svjeđočd već sama njegova latinska djela, i to ne samo rječita „poslanica · papi Hadrijanu VI, u kojoj ga moli za pomoć protiv Turaka, nego i moralnodidaktički. spisi, kraj sve njihove srednjevjekovne ideologije. Jezik i stil tih djela, iako ga još nitko nije dublje analizirao, uveliko, se razlikuje od jezika i stila popa Dukljanina, Tome arhiđakona i drugih srednjevjekovnih kronika; tako je mogao ]atinski pisati samo čovjek, koji je prošao školu starih klasika i koji je u svojoj biblioteci imao. Elegantiae latinae. linguae. Lanurencija, Valle.. Marulić je takvu školu „prošao već u najranijoj mladosti u Splitu gdje se, kao i u drugim našim gradovima onoga doba, poznavanie· klasika tagođer već &matralo temeljem više obrazovanosti. On je već u školi humaniste Tideja Acciarinija u Splitu napisao i
| svoje prve latinske &tjhove, a kad je
1477 izašla prva štampana zbirka latimskih pjesama jednog našeg humanista, Šibenčahnina Jurja Šižgorića, on ju je odđuševljeno pozdravio, govoreći pritom sa zanosom. o starim pje-
' snicima. Skupljanje rimskih natpisa,
lutanje s prijateljem, Dminom ·Papalićem po &olinskim ruševinama, divljenje rimskoj arhitekturi i meditacije nad njezinim ostacima odaju isto tako humanistu kao i bogata knjižnica, u kojoj su pored srednievjekovnih kršćanskih djela bili obilno zastupani stari klasici i suvremeni hu-· maniisti.' Slične šu humanističke težnje jasno vidljive i u čitavom onom krugu kojemu je najistaknutiji član bio Marulić i kojemu su pored njega pripadali njegov biograf i latinsškohrvatski pjesnik Franjo Božičević-Natalis, poznati govornik 'Toma Niger, Đmine Papalić (koji je Maruliću donio rukopis Hrvatske Hronike da je prevede na latinski) i više drugih; na žalost je to vrenje i kulturno buđenje zbog nazadovanja. mletačkih građova više obećavalo nego što je u samom Splitu kasnije bilo astvareno. Premda je ovo istovremeno ostajanje u ideološkim tradjcijama · prošlosti i prijanjanje uz humanjzam bilo kod Marulića. uvjetovano sredinom i vremenom; ono: ipak. nije, bilo . samo naša i osamljena pojava. Razvijajući se u feudalnim okvirima i pod okom još uvijek jake crkve, građanska je klasa i tada i još dugo vremena ipak ulazila u kompromise s feuđalnim silama, kojima je ideološki podrivala temelje. Odatle različito reagiranje humanjsta: dok su jedni, kao Petrarca, doživljavali sukob između starog i novog kao unutrašnju dramu,i razračunavali se s njim, dotle. su, drugi išli dalje svojim putem ostajući u sebi ravnodušni prema "učenjima cr-
kve, makar i ne, prekidali formalno ·
a njom, a treći, kao naš Marulić, po-
miinivali staro i novo bez unutrašnjih sukoba i nemira. Pa ipak je humanizam. i ljubav za klasičnu starinu bio i u umjerenim oblicima sa rigoroznog stajališta crkve druženje s đavolom, i dovodio u krajnjim konsekvencijama ipak do svjetovnih pogleda, od kojih je samo jedan korak do odmetničkih misli. Ma da Marulić nije učinio ovog poslednjeg koraka, ipak je u jednom dijelu njegove poezije Rumovala klasična kultura, i gdje god se to događalo, postojao je i on svjetovniji i Životmniji, ali u isto vrijeme i umjetnički zreliji. Toga je vrlo vjerojatno bilo naročito u mjegovim latinskim pjesmama, gdje se, kako se čini, imfimnije ispovijedao nego u stihovima u narodnom jeziku. Nevolja je u tom što mam je njegova latimska poezija još uvijek samo manjim, upravo neznatnim dijelom poznata, ali i u nekima od poznatih pjesama prepoznajemo Mamrulića bez govormičke toge; o kojem govore i najnoviji podaci o njegovu praktičnom životu. Iz tih stihova govori čovjek koji mrzi nerad i cijeni tjelesno i duševno zdravlje, ali i ugodnosti života u prirodi i obilna atola, kako se vidi iz lijepe poslanice iz Nečuima prijatelju Božičeviću u Splitu. Klasici su, naročito Vergilije, kumovali i njegovim epskim spjevovima, i na tom je području dao najbolje od svega što je napisao. Njegova je Davidijađa jedam od brojnih tadašnjih spjevova kakve. su pisali pomirljivi humanisti, opjevavajući klasičnim stilom kršćanmske predmete, a već u prvom i dosad jedinom poznatom pjevanju ima lirskog poleta i živih situacija koje stoje visoko iznad njegovih moralnođiđaktičkih pjesama. Ali najsretnija je bila Marulićeva misao da stvori slično i na narodnom jeziku, ugledajući se-—- okako piše u predgovoru »Judđite« — s jedne alrane u štare hrvatske pjesnike pobožnih legenda, a s druge u klasičme pjesnike. Na sreću ovo posljednje nije ostalo (kao što je često bivalo kod humami-– &tičkih pjesnika) ili je samo ponekad ostalo mehaničan odzvuk i spoljašni ukras; klasični je utjecaj ovdje zaista bio na mahove udar koji nađe iskru u kamemu. Om je to bio već u prvom pjevanju, tečnom. i impresivnom, ali i kasnije izronjuju u toku pripovijedamja' iz običajnih amplifikacija legende, u koje Marulić i ovdje upada, pojedine plastične i jasne slike ljudi i ljudskih zbivanja. To biva naročito u čestim poredbama, koje kođ klasičnih pjesnika često djeluju kao samostalne žive slike, redovno nadđdahnu-– te viđenim i doživljenim. Tako je Marulić već kao peđesetogodđišnjak našao konačno na mahove svoj vlastiti pjesnički izraz u »Juditi«, koja je odonda pa do danas prvensivemo vezana s njegovim imemom.
Stvarajući na prekretnici dviju epoha u naprednoj, ali dosta uskoj i zatvorenmoj sredini koja se oko polovine XV stoljeća stala buditi na mov kulturni život, Marulić je bio pretstavnik prve faze našega humanizma, još duboko povezanog s tradđicijama prošlosti. Nadovezujući s jedne strane na hrvatsko duhovno pješništvo skraja srednjega vijeka, on je s druge strane, obogaćen klasičnom književnom kulturom, učinio prvi korak prema novom vrememu, iako &amo kao pjesnik, a ne i kao ideolog. Dalji je razvitak književnosti tekao brže i naglije, dok se Marulić polagano probijao do svojeg konačnog izraza i istom 1501 stvorio svoje glavno pjesničko djelo, oslobađala se mlađa generacija. oko njega lakše i odulčnije or · naslijeđa prošlosti, ali ni njihova nova ostvarenja nisu ipak potamnila ime pjesnika »Judite«.
Mihovil KOMBOL
Proslava petstogodišnjice rođenja Marka · Marulića
U Splitu je održana proslava povodđom petstogodišnjice rođenja velikog hrvatskog pesnika Marka Marulića. Na svečanoj akademiji govorili su pretsednik odbora za proslavu Dr, Antun Barac, u ime Gradskog narodnog odbora Mile Ivančić, a zatim je Dr. Grga Novak održao opširno predavanje o pesniku i njegovom dobu. U nedelju su položeni mnogobrojni venci na spomenik Marka Marulića. U palati Papalića, savremenika i prijatelja Marulića, ctvorena je izložba pesnjkovih dela. Na ovoj izložbi nala. zi se i jedan primerak prvog izdanja »Judite«, koji je štampan 1521 godine, Gosti i posetioci proslave posetili su luku Nečujam, gde. je otkrivena spomen ploča na kući u kojoj je pesnik napisao »Juditu«. ,
BVE MASE TRAJVE
iho i skromno ušli smo u jednu od značajnih „godišnjica naše stoletne kulturne aktivnosti. Ove godine se navršilo sto dvadeset pet godina od pojave našeg najstarijeg živog časopisa — Letopisa Matice srpske, ranije Srpskog letopisa, a uskoro se navršava isto toliko od osnivanja najstarije žive kulturno-naučne ustanove kođ nas — Matice srpske. Sto dvađeset pet godina! Ne, ne može se reći da je to mnogo, ni u našim, jugoslovenskim razmerama. Mi može–mo beležiti i pet stotina godina — i više nego toliko! — naše Književne aktivnosti ili, recimo, slikarskog stvaralaštva. A. u našoj novijoj kulturnoj istoriji ima značajnijih datuma, koji su označavali burne prelome i snažne zaokrete u pravcu progresa. Oni su i obeleženi i obeležavaju se kao opštenarodne kulturne svetkovine. Značaj Matice srpske, kao i Letopisa, prelazi granice jednoga kulturnog ili kulturno-naučnog društva, odnosno literarnog ili literarno-društvenog časopisa, po svemu onome što su nam oni sačuvali i preneli iz vremena prekida sa srednjovekovnom kulturom i shvatanjima; po njihovom „udelu u stvaranju naše nove nacionalne književnosti, umetnosti i kulture uopšte; po tome, najzad, što su oni dokumenat visokog kulturnog dometa našega naroda i u poređenju sa mnogim drugim narodima.
Da li se može ne naglasiti za srpski narođ tako značajna činjenica, da se već 1824 (sa datumom za 1825 godinu) javlja srpski časopis — posle neuspelog Orfelinovog pokušaja sa Magazinom — koji traje, evo već punih 125 godina, uprkos mnogim „društvenim i političkim menama, borbama i tragedijama, kroz koje je prošao naš narod? Ovo se mora odmah, bez kolebanja proširiti i na Maticu srpsku, osnovanu samo godinu dana kasnije — 1826 godine — koja je Letopis prihvatila u kritičnom trenutku po njegov opstamak, iznela ga i sa uspehom pronela kroz sve naše nacionalne i društvene krize i nevolje. I koja je — treba to odmah dođati — proširila Krug svoga zaštitničkog interesovanja mmogo dalje, na celu književnost i kulturni život uopšte, jer njeno »namjerenije jest raprostranenije Kknjižestva i prosvetenija „narođa #&Đsrpskog, tj. da se knjige srbske rukopisne na svet izdaju i rasprostranjavaju, i to sad i od sad bez prestanka za svagda«a. Za ostvarenje toga cilja Matica srpska borila se, nekad sa više nekađ sa manje uspeha i razumevanja, tokom cele svoje duge istorije, do đanas. Do naših dana se očuvala zabluda đa je Matica srpska osnovana radi spasavanja Letopisa; o njoj je često, — povodeći se za pesmom »Put« od Branka Rađičevića, nastalom u vreme kađa su se sve vrednosti cenile kroz prizmu jote i debeloga jera, izrican nepovoljan sud; o njoj su se izricale i preterane pohvale i prestroge osuđe, jer je ona uvek bila u cemtru zbivanja, u vrtlogu kulturnog života srpskog naroda u krajevima preko Save i Dunava. Ona je bila poprište ličnih ambicija, suparničkih grupa i protivničkih političkih partija od prvih dana, kada su iz nje istupili njeni prvi osnivači, pa đo ovoga poslednjeg rata. Stoga njena fizionomija i nije sasvim jednostavna, niti razvoj uvek ravnomeran. Zato i ima u njenom životu, — a zar bi bilo čudo
da nema? — i zastoja, i praznina, i tamnih pega. Ali izvucite. ono OSnOVno što je Matica činila i učinila, izdvojite glavno od sporednog — i nje-
——'
Make
na beše zvuk od pesna
deđo što ja peel, ;
posle stana vlažen okop kaj što krv se lee.
2
Kraj seloto brezite zemnat —. od detstvoto drugački naši. Niv polnokjta gluva i nema
i našata sudba gi plaši.
I majkite zemnat do pragot a mislite nivni se rojat:
o, koga ke otide vragot,
i koga ke završi bojot.
Vo vodite orizot gnie
a slabi se racete nivni. Nad seloto večerta spie. · sal šumolat zrelite slivi.
Koj rakija luta ke peče, koj ambari novi ke gradi? Koj ovaa studena večer ke zatopli majčini građi?
3
Vo okopot zora sleta (zorata « ptica).
Pređ okopot brezi-četa, pred brezite-žica.
Zivan Mihlsavac
na uloga postaje očigledno pozitivna i značajna.
Sigurno je da je uzbudljivi signal rodoljubivog i kulturnog novosađskog profesora Georgija Magaraševića, osnivača Serbske letopisi, izazvao pohvalnu zabrinutost nekolicine peštanskih trgovaca za suđbinu ovoga časopisa. Ali se već tada, i ranije, i u nekim drugim krugovima izvan kruga osnivača Matice srpske razmišljalo i raspravljalo o pitanjima unapređivanja književnosti, o proučavanju narodne istorije, izučavanju srpskog jezika, o mogućnostima organizovanja učenih Srba na izvesnim važnim kul-
. turnim poslovima, o potrebi i važnosti osnivanja srpskog učenog društva. A uspešna altcija Mađara na osnivanju mađarskog učenog društva — kasnije akađemije nauka — potstakla je i Srbe da ne izostanu iza svojih suseda sa kojima su se dotle sa uspehom takmičili. Ovaj časni zađatak bio je namenjen Matici srpskoj.
Pomagati pisce izdavanjem i nagrađivanjem njihovih dela, prosvećivati · narođ širenjem jevtinih knjiga, pođizati novu srpsku inteligenciju, iz građanskih redova, davanjem pomoći i stipendija, — to &u bili osnovni ciljevi i zađaci namenjeni Matici srpskoj, na koju se gledal]o kao na buđuće srpsko učeno društvo. U sklop ovih zađataka, kao razumljivo samo po se' bi, ušlo je i izđavanje Serbske letopisi, glavnog i tada jedinog glasila ne 8amo ovoga novog dručtva, nego i srpskog prosvećenog društva uopšte. To su za_ daci koji 6u bili ne samo važni, — oni su uvek važni — nego i hitni, jer je građanskoj klasi, koja je krupnim koracima išla ka preuzimanju političkog voćstva naroda, bilo potrebno da ima svoju inteligenciju, svoje pisce i svoje umetnike.
Ta inteligencija, koja će »o svakoj stvari slobodno misliti i rasuđivati«, bila je preka potreba jednoga društva koje je imalo pune magaze, čije su lađe plovile mnogim i dalekim pritokama Dunava čiji su dugački karavani stizali do najuđaljenijih evropskih trgovačkih centara, ali koje u svome narođu nije imalo nikakve moći ni uticaja, Sva politička vlast, ukoliko 6e moglo govoriti o političkoj vlasti kod narođa bez države i nacionalne slobođe, bila je u rukama klera. Sva đuhovna vlast bila je takođe u rukama klera. Ono malo inteligencije što se otelo ispod uticaja crkve otišlo je u strane zemlje u kojima su se mnogi istakli kao značajni prosveini i naučni radnici. Inteligencija u zemlji bila je, u ovom ili onom viđu, pod uticajem i tutorstvom crkvenih vlasti. Crkvi su pripadali bogati fondovi iz kojih su se finansirale škole, učitelji, nastavnici. Teret koji je građanstvo decenijama osećalo ođ ovakvih ođnosa pretvorio se u nepodnošljive okove. Spor između građanstva i klera, koji traje još tamo od početka XVIII veka, rasplamsavao se često u otvorene sukobe, a stalno đovođio do neprekidnog jačanja zategnutosti. Tako je novosadsko građanstvo, na primer, uprkos carevoj želji i mitropolitovoj volji upor– no insistiralo na osnivanju gimnazije, odbijajući najenergičnije blagonaklonu ponuđu za pođizanje bogoslovije. I Matica srpska, koju su osnovali peštanski trgovci u saradnji sa mlađim pravnikom Jovanom Hadžićem, imala je da bude jedno od uporišta građamstva na kulturnom frontu protiv pre-
donija
Brezite se beli momi v nevestinska ruba. Takvi brezi ima đoma silno jas gi ljubam.
Može bi i zad niv tamu okop nov se vie...
Za niv tate ili mama može bi se bie., —
4
No zar beše samo zvuk od pesna tažna pesna dedo što ja pee?
I zar beše samo okop vlažen, okop svien kaj što krv se lee?
I zar može uire da e ona samo karta na školskiot zid,
koga mina niz borbata so nas
preku sekoj dol i sekoj rid?
Koga gleđav vo brezite beli mislev kolku ona ke e srekjna Štom. se setev za maloto selo i ona me, znaev, doma čeka.
Ona beše zvuk ođ pesna
deđo što ja pee,
a sega e zrela esen —
zlatno klasje lee... i Srbo IVANOVSKI
FEKOVINE
vlasti crkve. A fondovi koji su počeli da se grupišu oko Matice imali su da buđu materijalna osnova za izgradnju jedne svetovne i građanske kulture nasuprot crkvenoj, jer naša građanska klasa na počeiku XIX. veka nije još mogla pomišljati na otvorenu borbu s crkvom — do koje je došlo pola stoleća docnije — za preuzimanje uticaja nad svetovnim poslovima, pa prema tome i nad narodnim fonđovima. Matica srpska, čedo probuđene građanske klase, pokazala se revnosnim čuvarom poverene joj imovine, i to u tolikoj meri da je vremenom tome zadatku posvećivana veća pažnja nego drugim važnim pitanjima. Ali je za ono vreme ovo poslovanje bilo od prevashodne važnosti. Iz tih fonđova, u prvom ređu iz Tekelijanuma, školovale su se generacije naše intelgencije, koja je korisno poslužila ne samo Srbima u Austriji — kasnije Austrougarskoj — nego i u Ooslobođenoj a kulturno zaostaloj matičnoj zemlji — Srbiji. Za nepunih sto godina Matica je, pomoću stipendija žz svojih fondova, dala 12 profesora univerziteta, 15 državnika, političara i publicista, 8 književnika, 10 umetnika, 37 inžinjera, 45 lekara, 30 profesora, 62 pravnika, itd, Ova se inteligen= cija najvećim svojim delom „odđužila svome narođu aktivnim „učešćem u javnom životu i korisnim delovanjem na političkom, kulturnom i umetničkom polju,
Zahvaljujući naporima rođoljubivog srpskog građanstva i trudu nove srpske inteligencije, Matica srpska je postala riznica fekovina naše narodme kulture i žarište kulturnog i prosvetnog života narođa koji, tada, od države nije mogao očekivati razumevanje i pomoć. Ona je već 1847 godine počela stvarati biblioteku, koja je danas među najvećima u zemlji; u njoj su se očuvala pisma i mnogi drugi dokumenti naših književnika, umetnika i drugih kulturnih i javnih radnika dragoceni izvori za izučavanje naše kulturne prošlosti; iz prvobitne zamisli čuvanja portreta Matičnih dobrotvora razvila se đo danas značajna galerija naše novije likovne umetnosti, itd. To je — poređ glavnog zađatka Matice srpske, izdavanja Knjiga i Letopisa, koji je ona obavljala nekad sa više nekad sa manje uspeha značajno kulturno nasleđe koje nam je predala Matica iz prvog stoleća svoga života i delovanja. To je u isto vreme i njen veliki doprinos našim opštim kulturnim naporima u buđućnosti. Na tim temeljima razvija se i radi današnja Matica srpska. Rasteretivši se zađataka i briga koji su je pritiskali u tuđinskoj državi — a ni stara Jugoslavija se u odnosu na Maticu nije mnogo razlikovala od tuđinske vla-
sti — Matica srpska je tek danas, u”
oslobođenoj zemlji, mogla da „punim zamahom razvije svoju plodonosnu delatnost. Narodna ustanova po 8VOjim prvobitnim i stalnim ciljevima i zađacima, deleći suđbinu svoga naBTOđa u njegovim najtežim đanima, ona se sada, logično, prvi put Oseća kao slobodna ustanova slobodnoga naroda, kao jedan — 1 ne beznačajan deo u opštem kulturnom sklopu srpskoga naroda. Otuda je u oslobođenoj domovini i bio moguć procvat njeme delatnosti đo razmera neslućenih Wu prošlosti. Za ovih pet gođina rađa G svojoj, narodnoj državi, Matica srpska je postigla više — i pored svake hvale dostojne preduzimljivosti i požrtvovanja tađašnjih trudbenika nego ranije za decenije pa i,za celo proteklo stoleće na onim poljima &Vvo– je delatnosti koja su se i u novim i izmenjenim prilikama pokazala kao živa potreba. I tek sada je, ustvari, realizovana ideja i san njenih osniva– ča: u novoj Matici je osnovano Naučno odeljenje, koje treba da povuče celokupnu Matičnu delatnost novim pravcem — ka izučavanju te bogate, raznovrsne ! mnogostrane društvene, političke i kulturne aktivnosti našega narođa na severu odđ, Save i Dunava, Toj svrsi treba da posluži i sve ono nakupljeno blago u toku proteklih sto dvadeset pet godina — i knjige, i umetnički objekti, i arhivski materijal, a isto tako i Letopis Matioe srpske. koji je bogata riznica naših narođa i postignuća u prošlosti, jer su kroz njega ta postignuća registrovana i
na današnjim i buđućim pokolenjima.