Književne novine
STRANA #
~
*
1. Kao što je izloženo),! Đilas je u · analizi našeg idedlizma stalno držao pred očima njegovu realnu vezu sa razvitkom njegove materijalne podloge. Tako se iz ove knjige može da sklopi i nadogradi i slika te pod]loge; slika upravo mora da se »sklo'pi«, jer su njeni dijelovi rasijani gO• 'ovo po svim poglavljima knjige, i da Se »nadogradi«, jer su oni dati neravnomjerno, neki konkretno i čak sa plastičnim detaljima a neki samo'u Opštem; fa neravnomjernost, očevidno, potiče otuda'što Đilas nije sebi ,Dpo-: stavio tako složen i opsežan zadatak da sa svom potrebnom argumentacijom prikaže samu tu podlogu (istorijske periode Crne Gore i Srbije s kraja XVIII i u prvoj polovini XIX, pa i neke periode XX vjjeka), nego samo da pomoću, osnovnih Yazvojaih tendencija i· karakterističnih momenata u tim periodima objasni osnovnu FTazžzv\uojmliu tv Limiju' i karakter.» stične crte našeg idealizma. |
U tom smislu i opsegu Đilas je dao i onu istorisku neposrednu; materijalnu podlogu u čijem je razvitku' izrastalo i Njegoševo 'PDoetško djelo; izišao je s jednom cjelovitom, svedenom tezom o razvitku Crne Gore s kraja XVIII i prvom polovinom XIX vijeka, razvitku čija zamršenost stoji u obrnutoj razmjeri s veličinom ove male zemlje. S tom tezom povezuju se kod Đilasa njegove teze o Njegoševoj poeziji, —
o Njegošu kao lirskom pjesniku, O·
Njegošu kao pjesniku ideja, o »Gor„skom vijencu« kao specifičnoj umjetmničkoj tvorevini i kao jedino mogućem: i najsavršenijem obliku u kom se tad i u toj sređini mogao (transponovano) produžiti razvitak narodne poezije; zatim (čime Đilas zapravo 1 počinje svoje poglavlje »I najzad nešto o Njegošu«), teza o približnom poklapanju triju Njegcševih razvojnih poetskih etapa sa tri perioda u društvenom razvitku Crne Gore: pomenutog vremena; i najzađ (čime Đilas zaključuje posljednje poglavlje), teza o karakteru Njegoševog: toliko potezanog i tako različito shvatanog, pa i zloupotreblyavanog pesimizma. Kakvu vrijednost imaju fe teze, odnosno da li se one mogu smatrati stvamim i, originalnim rezultatima materijalističke kritičke misli kod nas?
Odgovor na to pitanje biće olakšan, ako se od, onih mjesta u Đilasovom spisu koja govore o toj neposrednoj materijalnoj podlozi stavi čitaocu pred oči ono mjesto koje tu podlogu najpunije otkriva. Đilas o tom kaže, praveći paralelu između Crne Gore i Srbije:ž |
Odmah treba reći da se poslije ovog
1 U primjedđbama 5 i 6, koje se Ovđje Izostavljaju, U primjeđbi.5 raspravlja: se pitanje veze između materijainih osnova i njihovih idejnih uobličenja; pitanju se prilazi kao pitanju vrijednosti razli. čitih metoda u otkrivanju te veze: metode otkrivanja »zemaljskog« u jdejnom i metode izvođenja idejnog iz materijalnog. U primjedbi 6 govori se o- bijedi »kolonijalne duše« (ne samo kod jijdealista nega i kod materijalista), upravo o korijenu te duše i njenim oblicima ispoljavanja danas, samoje Jugoslavija, imko mala, idđejno samostalna, da ne reknemo superiorna, prema idejama dojučerašnjih i današnjih i stranih aspiranata na nju; u toj primjedbi govori se i o opasnostima koje bi mogle na. stati iz nacionalističkog ograničavanja 1 glorifikovanja te samostalnosti. :
* Str. 134—141. Fusnote se u ovom citatu Izostavljaju, a pasusi o Srbiji donose 5e ga skraćenjima.
»Crna Gora i u prednjegoševskom, a naročito u njegoševskom periodu, bila je na nižem društvenom nivou od Srbije toga periođa, Svi apsolutno svi istoriski, et-. nogrtfski, ekonomski i dr. podaci se 'slažu u tome. .
Dok se u njegaševskoj Crnoj Gori npr. još radilo o obuzdavanju samovolje i uki. danju samostalnosti plemena, u Srbiji ne samo da tog problema nije bilo, nego se već odvijao proces borbe između buržoa> grije (u licu nove, intelektualske birokraš tije) i polufeudalne kneževske birokrttije. Već u Prvom srpskom ustanku imamo na čelu buržoaske elemente ,doduše ne čiste, klasične, ali ipak buržoaske. — seoske tr. govce i »domaćine«. Usljed opšte nerazvijenosti i Srbije i nepostojanja prave gradske buržoazije u njoj, mogao se tu stvoriti samo kneževski (dakle po formi pretežno wseljački«, iz seljačkih odnosa, — feudalni) vid vladavine, ali je on značio i vladavinu tih prvobitnih seoskih trgovaca i Fazda (sadržina, dakle — pretežno buržoaska). Proces je ovdje prosto u ovome: trgovci i gazde se pretvaraju u glavare s knezom na čelu... U takvim nerazvijenim kapitalističkih odnosima mogao je jedino da se javi odgovarajući oblik vladavine — po formi feudalni i apsolutistički a po sadrbini kapitalistički.
-U Crnoj Gori toga perioda čak nemamo ni takve seoske buržoazije. Imamo pocijepana. plemena i plemenske glavare (već 6 tenđencijom nasledno plemstva, ali Kako iznose Luburić i drugi — i s jakim ostacima plemenske demokratije). No ipak se i ovdje odvija u osnovi isti proces kao t# u Srbiji. Samo što njeBa u Crnoj Gori nosi centralna vlast, udružena sa onim dijelom plemenskih glavara koji su nosioci nasljednosti i koji su se na bilo koji način materijalno izdvojili od običnih seCHaka. Tendencije su po formi (a djelimično i po sadržini) feudalne, ali do feudalizma ne može ni ovdje'da dođe, kako/
_zbog- opštih prilika tako i zbog toga Što
se, prvo, sve već odvija u borbi protiv „drugog feudalizma, a drugo, fa se borba vođi u uslovima kad je seljak Već toliko slobodan i Vlasnik svoje ze-mlje i svoga rada — makar i ne lično, nego kao,patrijarhalna porodica ili zadruga — da takve odnose ne može i neće da rihvati. Tradicije. stare države dobijaju izvanrednu snagu, aktuelnost i Važnost. polazi do »feudalnih« privilegija centra i novih centroVih glavara, ali Osnovni Bvojinski — feudalni odnos ne može da se. uspostavi. Naproti?, te iste snage Euraju kapitalistički razvitak, makar i Sporo, jedva vidljiv, ali kapitalistički (slobođa
- trgovine, zaštita imovine i sl.). I one. će
ga gurati sve dok i same — pod knjazom Nikolom — ne postanu sa svojim privileFijama zapreka njegovomWialjem razvitku. JPi Wglavari mijegu“klasa il to ne mogu da budu, jer su U. slovi za feudđdalne · odnose prošli, a o pravim kapitaliBtičkim odnosima nema ni govora, to su tek prvi počeci kapitalizma. Glavari su ustvari početak birokratije, obliku klasni ostatak fie. lizma, ali ne i feudalci, ogu/ đa „odigraju. ulogu e samo kao n početak u polufeudalobliku. Taj OR je ea za-
iji od onog u Srbiji. I nasuprot onom ROMI zbog sporog mijenjanja društveBih odnosa, pokazule jače tendencije usta“ ljivanje, Glavari nijesu samo imućniji 5ć-
kapitalisti--
| 3 ii 7
j \ Đilasovog zaključka oštro nameće nešto što mu je u svakom pogledu suprotho. „To je bila prva impresija Dpi-
-asca ovih primjedaba, i, da je provjeri,
„on .je pregledao: sve ono što su najznačajn'ji pretstavnici našeg idealizma rekli - o tzv. istorijskoj pozadini Njegoševog pjesničkog 'opusay; sa još većom pažnjom, čak sa relativnim povjerenjem, pregledao je i ono do čega je u osvjetljavanju te pozadine došao relativno pozitivni Ogranak našeg idealizma, naš pozitivizam. JI, kao rezultat toga provjeravanja, namelnuo se zaključak da je naš idealizam (& u konačnoj liniji i pozitivizam), uprkos svoj svojoj akribiji, ispoljio svoju potpunu nemoć da otkrije bilo šta stvarno i bitno u toj »istorijskoj pozadini«, odnosno da p9moću onoga što on smatra za »stvarno i bitno« cbjasni bilo šta što je zaista stvarno i bitno u Njegoševoj poeziji. Kad sa še toga posla laćali čisti ideslisti, — sve se kod njih doslovce svođilo na projiciranje svojih pogleda, tačnije rečeno svojih klasnih težnji i predrasuđa, u tu istorijsku pozađinu, te su se tako sve te preokupacije iscrpljivale u traganju za DpOojedinost ma koje bi te apriorne poglede mogle potvrditi, pri čemu su se onda naravno i najnevažniji, pa čak i istorijski neutvrđeni momenti, morali natezati, manje važni prcuveličavati, najpresudniji nipbdaštavati ili prosto ostavljati van svere interesovanja; a što se pozitivista tiče, — valja reći da je njihov interes bio upravljen ka istraživanju i fumačenju istorijskih fakata, ali je pritom nemoguće ne uočiti, pored sve njihove pedanterije u istraživanju, i svu nj hovu pipavost i jidealističku ograničenost u tumačenju, uprkos toga što šu oni utlvrđivanjem istorijskih činjenica i nekim svojim tumačenjima tih činjenica dali nekoliko anticipacija mater:jalističkoj misli, kao što će ovdje biti pokazano. Uopšte uzev, posrijedi je ili vulgarno prefarbavanje istorije od jednog dozlaboga zaostalog idealizma, ili puka pozitivistička deskripcija istorijskih događaja i ličnosti od 1670 (Vladike Danila) do 1851. (smrti Njegoševe), deskripcija koja to ostaje i onda kad je prate pojeđinačna, slučajna 1 stihijska tačma uočavanja. Nigdje one istorijske razvojne niti koja. kontinuirano, po određenoj zakonitosti, teče, često najzakučastijim tokovima, kroz sve periode, kao događaj iz događaja, ličnost iz ličnosti, misao iz akcije, akcija iz misli. — u neprekidnom: hodu istorije! Pisac ovih primjeđaba žali što mu prostor ni u ovom slučaju ne dobušta da sa citiranom Đilasovom tezom RFonfrontira i nekdliko' najizrazitijih idealističkih" (i pozitivističkih) mjesta koja pretenđuju da dađnu neku zaokruženu sliku epohe o. kojoj je riječ, — pa da se vidi na jednoj strani ćorsokak i nemoć, a na drugoj stvarni, makar i početni, rezultati i mogućnost novih, bogatijih. otkrića!
Prije nego što se pređe ma glavno
pitanje u ovoj primjedbi, to jest na
pitanje veze između prednjegoševske „»istoriske” pozadine« s jedne i njegoševske poezije, s, druge stnene,
— trebalg bi utvrđiti da li je navede”
na Đilasova teza o toj pozadini tačna. Ono što je prije (u primjedbi 5) rečeno o Đilasovoj analizi materijalne platforme našeg idealizma uopšte, mora se ponoviti i u ovom konkretnom slučaju: Đilasovu tezu o društvenom razvitku Crne Gore u pomenutom periođu poznati istorijski materijal očevidno potvrđuje u osnovi, što ujedno znači da ta teza u pojedinostima, u pojedinim svojim uUužim zaključcima, može biti demantovana i poznatim i neistraženim istorijskim materijalom. Prema tome, istoj sudbini podložne su i njegove teze .o Njegoševoj poeziji koje se iz
ljaci, nego mahom, i bar u prvo vrijeme, i oni koji se pokazuju kao najodlučniji organizatori borbe protiv Turaka — VElike četobaše, vođe lokalnih ustamaka i Sl,, jer sve je u borbi, već dugoj, upornoj, herojskoj, borbi u kojoj jedino i mogu nastati vođe, I ranije je bilo lokalnih junaka. Ali. sad oni više nijesu samo lokalni jer sada viđe da je uspješna borba mogućna samo ha široj osnovi, jer se Više ne radi o tome da se ovo ili ono pleme ili kraj održe kao slobodni ili poluslobodni, nego, da bi svi postali takvi, moraju. prije toga prestati da budu ono što su (pleme, kraj,,, moraju postati narod, »držaV a«, pod jednom upravom. jednim gospođarem. Glavari su sada. prije' svega glavari centra. Itd., itd.
Takvoj strukturi i takvim odnosima na jednoj strani u Srbiji, a na drugoj u Cr. noj Gori — uglavnom odgovaraju i pret: stave '"'G njima u glavama ljudi. ;
Srbija: već imamo svijest o srpskoj naciji; imamo i začetke prave — trgovačkozanatske — buržoazije; imamo već domaću, ili srpsku uvezenu (vojvođansku) gra-
, đansku inteligenciju; nacionalnost (ne na-
cionalizam!) je ipak osnovni, a religija Važan, ali sporedan idejni oblik, štaviše veći imamo, u borbi ža novi jezik, sukob između crkve (feudalne) i novih (kapitalističkih) snaga: stara. državna — kosovska — tradicija. jaka je još, ali pretežno na selu i kod konzervativnih pisaca; feudalni odmosi i forme u svemu, pa i državnom obliku, relativno su slabi. 1 ,
Crna Gora: gotovo nikakve svijesti o naciii, svi se osjećaju Srbi, srpska — pravo”
slavna — raja! nema buržoazije, selo je
tek tlo za začetak kapitalističkih odnosa, ali njih nema, ili gotovo nema, trgovina grad-selo slaba; građanske inteligencije nema; religija i svakojake predrasude su za tako nerazvijene odnose nužam glavni oblik ideologije, a ukoliko se javlja nacionalnost, ona se uglavnom iđentifikuje s „pravoslavljem; stara državna, kosovska tra. dicila je neobično jaka ne samo na Sclu, nego mju nosi i centar i novi sloj glavara; u državnom obliku feuđalne forme su jače.
Važno ije i ovo: i teritorijom koja ima uslova bar za početni · slobodni kapitalistički razvitak, a Crna Gora tek treba da je dobije — Turci drže doline, a Latini more, — kako kaže Li. P. Nenadović. | “ Tek, dakle kad se sve ovo sagleda, postaju jasniji kako društveni tako i idejni osnovi Njegoševi« (Sve podvukao 5. K.) 13% Nj
Srbija već raspolaže”
Skender, KULENOVIĆ
tako sagledane ,materijalne podloge izvođe (ukoliko se direktno iz nje: izvode). · 87 |
Međutim, ono što se može smatrati kao neosporno, kao potvrđeno svim faktima, kako osnovnim ŽŠinjenicama istorijskog raz· vitka Crne Gore tako i OSnOVhim crtama Njegoševe poezije, — to je Đilasovo mišljenje da su nacionalna ideja, religiozni idealizam i ideja države osnovne ideje. te epche, da su to ideje nove, iako se prva javlja u svijesti ljudi kao osveta za Kosovo, druga kao pravoslavlje a treća kao uskrs stare »nacionalne« države; i da je upravo tim idejama, i upravo idejama u takvom ruhu. prožet i morao da bude prožet čitav Njegošev poetski opus, u onoj njihovoj međusobnoj razmjeri u kojoj ih je izbacivala sama istorijska stvarnost. ;
Ideja o Njegošu kao, o,»misaonom« pjesniku, kao pjesniku »dubok'h refiehksija«, kao pjesniku ideja, stara je koliko i, književna kritika Njegoševe poezije; u tom pogledu Đilas nije rekao ništa novo. Moglo bi se prije reći da je novina s njegove strane u tome što je pokazao koliko j: staro, s kakvim je sve ciljevima i u' kakvim formama vršeno eksploatisanje Nijcgoševih ideja od strane našeg idealizma. Ni stopljenost th ideja sa po9zijom, ni one kao »poezija sama«, nisu sasvim novo otkriće. Jaša Prodanović,} na primjer, pisao je:
Na stranu pitanje da li se kod Njegoža radilo o »s;aboj moći epske kompozicije i dramske konstrukcije«, iz ciliranog odlomka vidi se da je već ovdje, iako su »osećanja« razdvojena od »ideja«, ipak naslućenma »istonljenost ideja u poeziji«, što Đilas pbotrun cštro precizira kao »jeđinstvo«, kao »jedno cijelo i nerazmrsivo«. No u svemu ovome Đilas je ipak dao nešto bitno novo, do čega se moglo da dođe shamo sa linije stvarne mater:jalističke misli. On je, baš time što« je materijalistički rasvijetlio materijalnu podlogu Njegoševe poezije, p9Kazao kakve su to ideje u svojoj najkonkre!niioj sadržini, kakvim su še plaštem zaogrnule i morale zaogrnuti, gdje im je korijen, kakvo im je stvarno istorijsko i kakvo aktuelno značenje, na koji način su se rađale, evoluirale i usklađivale i zašto su mogle i morale da prodru u Njegoševu poetsku individualnost kao njen najsnažniji poetski m o-= vens; te najzad, pokazano je zašto su baš takve ijdeje bile pogodne za eksploataciju i zašto one, kad su
3 J. Prodanović, Petar II Petrović Njegoš, predgovor »Lažnom caru Sče. panu Malom«, S. K. Z., 65, 1902.
»Taj elemenat (ono poetski bitno .u »Gorskom vijencu« — S. K.) to su OoSećamja i ideje pesnikove. Gorski vijenac je najpersonalnije (podvukao S. K) delo Njegoševo. Dok u osta. lim pesničkim proizvodima. Njegoš ne ide dalje od objektivnog izlaganja činjenica, u »Gorskom vijencu« taj objektivni elemenat gubi se u osećajnom i misaonom eclementu. Njegoš je, možda, hteo dati po. datke-o životu i običajima Cmogoraca; a verovatno da je bio rad proslaviti i istragu poturica. Ali u toku rađa, u njegovu duhu izvršila. se Jaka promena: slaba moć epske kompozicije i dramske konstrukcije još je jače oslabljena neobičnom sna»Gorski gom lirskog osećanja. Ceo vijenace« preliven je jakim osećanjem i začinjen dubo-
kim refleksijama. (Podvukao S. K.). Istraga poturica i život crnogorski poslužili su samo kao podsticaj, kao osnov od koga se pošlo; po svojoj Važnosti u spevu oni su na drugom mestu. Slikanje crnogorskog života kao elemenat srodniji lirizmu sačuvano je bolje; istEaga Poturica sa svoga epskog karaktera jače je stradala od ove navale emocija i filozofskog razmišljanja. Njegoš je jedam poseban'događnj upotrebio, možda i nesvesno, da u njegovo izlaganje unese sve što je u svojoj duši imao najidragocenije i u svom umu najintelektualnije. Izlažući akciju Vladike Danila on je imao pred očima svoj Ppoložaj; reči koje stavlja u usta drugim ličnostima obeležje su njegova duševnOž stanja«,
M
poetski izražene težnje ka progresu, ostaju i ubuduće kao velika poezija.
Ni teza o Nžegošu kao prvenstveno lirskom” pjesniku nije sasvim nova, kao što to ističe i Đilas pominjući Sv.
· Vulovića, i kao što se to moglo vidje-
ti i iz navedenog mjesta: Jaše Prodanovića (»Gorski vijenac« je najpersonalnije delo Njegoševo“«, »neobična snaga lirskog osećania« itd.) Vulović, koji je. prvi sagledao Njegoša kao u osncvi lir:čsra, u tcj svojoi opservaciji 'zaostkaie zapravo za Prodanovićem. Vulović kaže: i
Kao što se vidi, Vulović je stvar uhvatio prilično površinski, kao »skup lirskih osećaja naroda srpskog u Crnoj.Gori u jednu kitu cveća«, a Prodanović, mnogo dublje, govori o »Gorskom“ vijencu« kao o »najpersonalnijem delu Njegoševom«. No i Prodanović je, ipak, prodro samo do pozitivistički moguće dubine i ostao, ipak, na površini, na goloj konstata-= ciji. Ni on, ni iko poslije niega, niie mogao da.,sa idealstičkih i pozitivističkih pozicija: dopre do one dubine problema do koje je dopro Đilas sa materijalističke linije. On o tome kaže:
»A. prije svega, mislim, (»Gorski vijenac« je — S. K.) velika lirika. Epski motiv, epi. ka događaja — a sama borba za oslobođenje je takav motiv i takva epika Njegošu su samo podloga, ali njegov način izražavanja, prilaženje događaju, nije epsko, nema epske deskriptivnosti, nema epske »objektivnosti« i »objektivizma«, nego je sasvim lično, lirsko, lirski zahvat pjesnika koji je svim svojim bićem u borbi i na njenom čelu, što je Njegoš stvarno i bio. A što mi to klasifikujemo kao epiku, to je, po mom mišljenju, samo naše olmko i, uprošćeno shvatanje motiva, koji — iako sporedan u poeziji — pađa u oči prvi, jer nam se on u prvi mah nameće kap ono glavno. A motiv nam se nameće kao glavno, odnosno — Njegoševa lirika kao epika, prije svega zbog toga što još živimo u tradiciji tog motiva, Eto još u nama živi nacionalna borba. Ali se mi — bar ja — ne oduševljavamo
Njegošem samo zbog grandiozne poetske;
epske slike ljudi i događaja, čega ima i kod Njegoša, nego Zbog načina kako su iskazani, kako su u nas prenesena emotivna, lirska uzbuđenja, koja se doduše teže shvataju, razumijevaju, ali dublje zadiru. Njegoš je svojim dubokim i lirskim zahvatom do kraja izrazio baš pomenute ideje, pomenute tendencije društva njegove sredine i njegovog vremena... Sve ono drugo, kao nebitno u stvarnosti, od. nosno — u ideji, nebitno je i slabije i u njegovoj poeziji, pa.je zbog toga pOogotovu nebitna njegova relišiozna filozofija. A baš to bitno bilo je, i jedino ono je i moglo biti, pravi, snažni potstrek njegovom lirskom temperamentu...
•.. U ostalom, to je poetski preobračeno protivrečjie same stvarnosti: nosilac borbe za oslobođenje čitavog narođa bila je prije svega apsolutna monarhija. apsolutni monarh, čija ličnost svjesno igra istorisku. ulogu i koji. sebe osjeća kao centar borbe za oslobođenje, koji je uostalom u toj strahovitoj zaostalosti jedini i mogao da bude obrazovam: čovjek a kao takav LI razvijen pjesnik (ako je bio pjesnik, a Njemoš je to stvarmmo bio)«,
Kod Đilasa, dakle, nije tada samo konstatacija da je Njegoš u svojoj osnovi lirižar, nego su tu frasirane, iako još nisu razrađene, osnovne komponente, objektivne i subjektivne, koje su formirale Njegoševu lirsku strukturu; još .-. više, pokazano je zašto čak i nama danas epsko-dramski oblik. »Gorskog vijenca« zasjenjuje lirsku suštinu
Petrović knj. IT,
# Petar dela,
4 S. Vulović, Njegoš, Celokupna Srps Đisci,
»Neki vele (za »G. V.« — S. K.): dramafisan ep. i
Ali to, bogme, nije baš tako jasno. Zar nije Njegošu lakše bilo od one građe, što je u NLažnom car-Šćepanu Gorskom vijencu načiniti ep, Onako kao što je u prvinama epski pisao, nego ep dramatisati? I uzmite drami dramski zaplet i arhitekturu — a to je ono čega Njegoš nema — šta ostaje? Lirika, Gorski vijenac je skup lirskih osećaja naroda srpskog u Crnoj Gori u jednu kitu cveća, u kojoj je raznolikost osoba raznolikost boja, a događaj, opevan u delu, VrvcCa kOjom je kita vezana. Njegoš je lirik po naiboljem svom delu...
Njegošev Gorski vijenac je lirska Ili. iada srpska. U njemu nije cpevana sudbina, aly.je opevano srce srpsko i duša. Svi osećaji jednoga izbranoga naroda, želje, misli o svetu i društvu i njihovim pojavama, ćudi, kreposti i slabosti — tu BU«, -
eveoGeoaoooaeooesoveooosobooobooeoeovoee0eseeo0e0obaaobooooo een eeoooo ooo 00600 pepeo ea does ooo ooo ove Oe ee
· šlos.ti,
„Gorskom. vijencu«
Njegoša i, na taj način indirektno onemogućuje da ovo djelo sagledamo kao specifičan umjetnički oblik koji se otima svakoj konven= ciofalnoj klasifikaciji. A i do toga, do tih objektivnih i subjektivnih kom-
“ ponenata Njegoša kao lirskog pjesni-
ka, dakle do dubljeg razumijevanja njegove poezije, moglo se doći samo” sa materijalističke linije, koja ih jedina i može da otkrije u njihovoj cjelovitosti. Kad je rijć* o već pomenutcm o bliku »Gorskog Vijenca«, ako. 'igdje, onda je baš tu Đilas izišao sa u sušlini originalnim, iako i u ovom slučaju nerazrađenim mislima. Kao što je poznaio, raspra o tome šta je” zapravo Gorski vijenac« (ep, drama, epsko-dramski, epsko-lirski spjev, lir-
ı ska poema itd.) traje odavna i oživje-
la je u naše dane Plaovićevom dramatizacijom »Gorskog vijsnca« i njenim izvođenjem u Narodnom Ppozorišlu. O tom problemu Đilas kaže: »Nerazvijen dramski, a isto tako i epski cblik, ne ireba, mislim, toliko pripisivati Njegoševoj nevještini upravljanju dramom ili epa, iako je
_ doista donekle bio nevješt. za te obli-
ke; za mene se spezifični oblik »Gorskog vijenca« u prvom redu objašnjava specifičnim — lirskim — Njegoševim cdnosom prema temi; zatim time što je Njegoš pjevao ideje, pjevao idejom, pri čemu je svakako na oblik uticala i specifična tema, Dakle, »Gorski. vijenač« je ne samo sasvim prikladna, nego — ,moglo bi se reći — čak i savršena forma za ono što je trebalo reći i kako je irebalo reći: u formi poći dalje od narodne poezije, uzeti epsku temu i opjevati ideju Ooslcbođenja u raznim njenim vidđovima, ali na lirski način — pa to je bilo mogućno samo u epsko-dramskom obliku, u dramskoj poemi. »Gorski vijenac« je original isto tako po svojoj
formi, kao i po svojoj. poetskoj, a i društvenoj· sadržini, Osobencst objektivne realnosti tražila
je da bude iskazana na oscben način i u osobenom obliku, inače ne bi bila adekvatno ni iskazana, ne bi bilo ni povzije (svakako ne bi bilo velike poezije«). Formalno, nije no”a ni ta Đilasova teza o specifičnom obliku »Gorskog vijenca«. Boža Kovačević,” na primjer, napisao je:
...»Ovo njegovo pevanje po narodnom načinu koje počinje s naivnim i slepim podražavanjem evoluira i usavršava se dok najzad nije dostiglo u »Gorsškom vijencu« savršenstvo i prevazišlo crnogorske narodne pjesme iz kojih je uzeo izraz i dao ga u jednoj originalnoj i snažnoj sintezi lirske, dramske i epske forme i sadržine«.
Kao što se vidi, i Kovačević govori o »jednoj originalnoj i snažnoj sintezi lirske, dramske i epske forme i sadržine«; te raznolike. elemente zaišta nije bilo teško uočiti, gledajući ih i sa površine; a ni pojam s:nteze (bez obzira na to što ona obuhvata i formu i sadržinu) nije kod Kovačevića do kraja određen, jer se ne vidi jasno o kakvoj se sintezi radi, o eklektičkoj (našto navodi fraza »uzeo izraz«), ili o organskoj. A u svakom slučaju, kod Kovačevića se radi o Ssubjektivnoj" sintezi, o Njegoševom ličnom »evoluiranju« i »usavršavanju« izraza, a ne o sintezi koja je i objektivno uslovljena. tadanjom društvenom stvarnosti, fađanjom temom, tadanjom idejnom tradic:'jom i Njegoševim fragično-lirskim temperamentom, sintezi koja je u datim uslovima bila i jedino moguć oblik književnog kontinuiteta od narodne poezije do književne transpozicije, kao Što problem vidi Đilas i što piscu ovih redaka izgleđa mnogo prihvatljivije.
Kao što je društveni razvitak Crne Gore u tom periođu gurao u feudalizam, a iz posebnih razloga nije mogao da ide u iom pravcu, i nastavio se u pravcu kapitalizma, usporavam opet posebnim razlozima i u toj kapitalističkoj etapi, pa kao što se Usljed toga spew fičnog razvoja formirala (baš u Njegoševo vrijeme) i specifična struktura društva sa Sspecifičnom formom vladavine, tako se stvo: rio i jedan specifičan književni oblik, — analogija koja u ovom slučaju nije samo analogija ili mehaničko preslikavanje materijalne podloge na idejnom planu. Do ovakve originalne i smione teze o »Gorskom vijencu« kao specifiŠmom obliku moglo se doći samo materijalističkim metođom, još tačnije, talentom koji se njome opiođuje. }
I na kraju, Đilas je dobro uradio što je, na primjeru jednog svima bliskog i neosporno velikog pjesnika kao što je Njegoš, jasno razgraničio »pesimizam same stvarnosti«, »pesimizam« koji dovodi do pesimističkih raspoloženja prema samoj toj stvarnosti, -— od pesimizma kao pogleda na svijet; pitanje u kojem. kod nas ima još dosta zbrke. Uopšte uzev, ovim svojim spisom, a posebno posljednjim njegovim poglavljem, Đilas je — Po” red ostalog — prosjekano trasu i za jednu širu materijalističku studiju O Njegošu, koja bi na potrebnom istorijskom i književnom materijalu Dpokazala šta u nječovim fezama ostaje definitivno \kao osnova, a šta bi moralo da se koriguje ili odbaci.
5 B. Kovačević, Njegoš, Iz proS. K. Z. 308, 1949,
6 Pisac ovih primjadaba je skton da Ovo Kovačevićevo mjesto shvati baš u ·tom smislu, jer· Kovačević kaže malo dalie:
».. . U »Luči« se vodi borba između har-
W monije i haosa, svetlosti i mraka, dobra 1
zla: u »Gorskom vijencu« ova ista borba prenesena je na zemliu, u životnu stvar. * nost, u Crnu Goru. Od prvog stiha Vladike Danila do posledniih reči Igumana Stefana vidi se kako su Crnogorci za pobem etičlcih načela, a njihovi protivnici za trijumf sile i zla. Mnoga misao i mnogi gest Wu 1 imaju svoiu paralelu u »Luči« samo dok je u »Luči« sve dato apsolutno, u »Gorskom vijencu« ta ista ideja razvija se konkretizovana u crnogorskoi stvarnosti«. Dakle »Gorski viienac« samo je na zemlju spuštena »Luča mikrolozma«. _ :
(Svršiće se)
:. | MO |
- povampirenju·
'% ,
j
N
i Osvalda. Gpenglera
Kad je neđugo iza Hitlerovog dolaska na vlast, a nekoliko godina uoči izbijanja Drugog svetskog rata, poklonik rasizma Vladimir Vujić preveo na srpski jezik Špenglerov »Sumrak zapada« i time »obogatio« srpsku pre= vodnu literaturu đelom koje je odmah po završetku Prvog svetskog rata na>
'goveštavalo i pripremalo »prusko« re=
šenie krize »faustovske« kulture (kako je Špengler nazivao savremenu buržoasku kulturu), bio je to već sasvim 'Odrđeni izraz simpatiia lankog sloja najreakcionarnije buržoazije i buržo= aske inteligencije u našoj zemlji proe= ma fašizmu i priželikivanjia toga sloja da se nađe sopsiveno »prusko« rešenie društvene i političke krize koje bi najbolje zadovoljila njegove inTerese. Ali su ležnje naših naroda bile direkino suproine fim priželikivanjima, a dijalektika naše istorije išla je drugim smerom, pa je sve ono što je došlo kasnije zauvek razlučilo, na jednu stranu — naod, a na drugu stranu — sve fašiste, rasiste i izdainike, da dele sudbinu svojih fašitičkih uzora i idola. Zajedno s njima isčezla je i njihova »kultura«, koja ni u predratnim uslovima, uz svu podršku vladajućih režima, nije mogla da nađe korena u našoj zemlji. Tako se, na primer, Vujićevi prevodi Špenglera nisu mogli rasprodafi ni za punih šest Snadinn (od 1935 do 1941), čak ni uz svu komercijalnu veštinu nesretnog Gece Kona (koii je i sam poginuo od fašizma), te se Zzaostavština te »kulture« očuvala negde po podrumima sve do današniih dann. I sad umesfo da nađu svoj prirodni kraj u nekoj fabrici hartije (gde se još iedino mogu korisno upotrebiti) zajedno sa svim sličnim ostacima profašističke »kul= tume politike« Stojadinovićevih i Cvetkovićevih režima, zaostali primerci Vujićevog prevođa Špenglera preseljeni su pre nekoliko dana u izloge knjižare »Prosveta — Državno izdavačko preduzeće Srbije«, i to nasred Terazija, gde su neupućeni prolaznici mogli i morali postavljati pitanje otkuda se 'sad odieđdnom povamnirio Osvald Špengler i dobio izuzet= nu čast da bude u istom izlogu sa mnogim piscima koje je on fake »prusk'« i nncjistički mrzeo, I dok se vodi diskusija o pojevlinienju naše knjige, mogao se steći utisak kao da je baš Špengler naročito zaslužio da dospe u ruke naše čitalačke publike (dve debele sveske — »samo« 800 dinara) koja je veoma zainteresovana za svaku novu knjigu, ali ne mora da bude uvek dovoljno upućena zašto Špengleru nije mesto, ne samo u kulturnom životu naše zemlie. već ni u iole pristojniiim anlikvarnicama zapadnoevropskih gradova gde se inače prodaje sve što je ispisano na hartiji.
"Baš zato i treba reći reč-dve o Špengleru. Jer nije reč o »opasnoj« ili »zabranicnoi« literaluri, već o bez vrednom 1 štefnom piscu, čija dela treba držati samo u velikim bibliote= kama ili univerzitetskim seminarima, pde će služiti kao dokumenat za izučavanje uslova koji su pripremili pojavu nacional-socializima. gler je jedan od onih »kulturtregera« Nemačke koji su svim svojim delima bili nerosredni uvod i priprema nacional-socijalizma i Drugsog svelskog rafa. Kao tipični proizvod društvenih prilika Nemačke prvih decenija, XX veka, kad je nemačka krupna'bu»žoazijia u savezu sa militarističkim pruskim junkerstvom tražila »svoje«, tj. »prusko« rešenje »su= mraka zapadne kulture«, on je već 1920 godine, dakle, odmah po zavr-
šetku Prvog svetskog rata, prvi stvorio pojam »pruskog socijalizma« (Preussentum und Sozialismus, 1920) sa kojim je idđdejno pripremao nemačke mozgove za nacional-socijalizam. U svom glavnom delu »Sumrak zapada« izložio je svoju krajnje realh= cionarnu »fmustovsku« koncepci!'u 'storije, po kojoj se dđekader.cija savremene buržoaske kulture prikazuje kao propast kulture uopšt» 'a istoriji čovečanstva poriče se zakoniti proBes ji svaki ci:;. Kao i Niče pod čijim se idejnim uticajima ug'avnon: formirao, i on je u prvi plan istoriskog” zbivanja postavio čoveka zver jooji nosi u sebi atavizme Teu:oburških šuma. Ali akr.n u »Sumrakauı zapada Spenglecovs reakcionarna koncepcija ipak još nije Ela otvoreno forrnulisana u sm slu prusko-nemačkog miii= tarističkog nagona za osvajalu}om sVOfa, krug Špenglerovih ideja zatvorio \se definitivno 1933 godine sa neprikrivenim nacističkim napadom na mark= sizam i kulturu uopšte i u knjizi »Godine koje odlučuju« (Jahre der Bntscheidungp) Špengler više nije krio svoje rasističko i nacističko brutalno lice koje je u Hitlerovim šturmbata= ljonima videlo obnovu i sjaj Cezarovih legiona. !
Evo završnih rečenica iz tog Špenglerovog deln: \
»Vidovi fašizma ovih decenija dobiće nove forme koje se ne mogu predvideti, a današnji nacionalizam će izčeznuti. Kao formirajuća sha ostaje ratnički »pruski« duh svuda, a ne samo u Nemačkoj... Cezarovi legioni ponovo izrastaju. Tu, možđa već u ovom veku, poslednje odluke čekaju svog čoveka. Pred njima se svi sitni ciljevi i pojmovi pretvaraju u
"ništa. Čiji mač odnese pobedu, taj
postaje gospodar sveta. Tu leže kocke (Nastavak na osmoj strani)
Vi a.
A Šren-_