Književne novine

= KNIŽEVNE NOVINE

:STVU

· SVETOVNE SADRŽINF

Radivoje LJUBINKOVIĆ

Pogrešno se smatra, da šu vizantiska umetnost, i sve umetnosti u vezi sa .njom — srpska, ruska, makedonska, rumunska i bugarska, negovale umet-· nost uglavnom samo verskog sadržaja. Taj utisak se dobija samo zato što je profana umetnost uglavnom probala. Stari gradovi i palate, kuće i utvrde, uništeni su ili teško oštećeni. To su danas u najboljem slučaju samo ruše· vine. Unutrašnja dekoracija starih palata, kuća i dvorova u celini je propala. Danas se o srednjevekovnoj profanoj umetnosti može suditi samo po po· jedinim sačuvanim delima, mahom fragmentovanim, po opisima, više-manje sumarnim i po pojedinim Pportretima i istoriskim kompozicijama koje se nalaze po crkvama.

Po najstarijm nemanjićskim crkva: ma Dpretstavljeni su prvi Nemanjići u okviru jednostavne ktitorske kompo• zicije čiji je obrazac neizmenjen preuzet iz Vizantije. Ktitor je u tri četvrti, priklonjen, pun poštovanja, Pprinosi svoj đar — model crkve — Hr!lstu koji sedi na prestolu. Bogorodica služi kao posrednik i držeći za ruku ktitora privodi ga Hristu. Vladar je odeven u odelo visokog vizantiskog plemstva (Mileševa, studenička riznica i dr.) (Sl. 1). Slikar u ovoj kompozicij! naglašava ne samo pobožni dar vlađara, već podvlači njegovu zavisnost u odnosu na božanstvo i crkvu. U tim ranim vremenima našega „stvaranja imamo, verovatno, i jedini primer da je u našem zidnom slikarstvu pretstavljen jedan član vladajuće kuće u stavu najdublje pokornosti — u Dpoznatom vizantiskom proskinezisu: Ana, žena velikog župana Nemanje, kao kaluđerica Anastasija, do zemlje se klanja pred prestolom na kome sedi! Bogorodica sa Hristom. Današnja freska pripada istina XVII veku ali rađena je verovatno prema starijoj orlginalnoj fresci XII veka koja je po krivena novim slojem živopisa.

'U nešto kasnijim ktitorskim komDpozicijama, sadržaj ove scene karakteristično se menja. U Gracu, „kraljica Jelena — ktitorka, pretstavljena je, ne više u pognutom smernom stavu, več u anfasu, okrenuta gledaocu. — Zanimljivo je da se u našem živopisu prvi put u ovom samosvesnom stavu, u ktitorskoj kompoziciji pojavljuje u studeničkoj riznici Ana, žena kralja Radoslava, kći moćčnog epirskog despota, za koju znamo iz izvora, da se mešala u državne poslove, da se nametala mužu i zemlji u koju je došla, i da je jedan od glavnih razlogns za Radosavljevo uklanjanje sa prestola bilo baš njeno držanje.

U kasnijim ktitorskim kompozicija= ma, od Arilja nadalje, menja se unutrašnji sadržaj ove scene: — ktitori su postavljeni u čištom anfasu, izložen! obožavanju gledalaca — samouveren! — nezavisni vladari — bogati darodavci. U rukama oni drže model sazidane građevine — pokazuju svoj dar. Posrednika između njih i božanstva više nema. Bogorodica je uklonjena iz ove kompozicije, a Hrist je skromno povučen u vrh gde, sada već daleko manji od vladara, blagosilja ktitore (sl. 2). Sadržaj kompozicije se bitno izmenio. Slikar je naglasio vladara kao pomazanika gospodnjeg —d vladara po milosti Božjoj — kome podanici duguju isto poštovanje koje i crkvenim svecima.

U to vreme naši vladari su pretstavljeni u odelu vizantiskih careva sa potpunim vladarskim insignijama. U Gračanici ktitorska kompozicija dobija u ovom novom sadržaju još karakterističniji oblik. Kralju Milutinu koji drži model crkve i kraljici Simonidi, ćerci vizantiskoga cara, anđe-

PORTRBE KRALJA VLAD

ISLAVA (O RO 1235 GOD. MANASTIR MILOŠEVO) NSO y

li koje šalje Hrist đonose znake vladarskog dostojanstva — krune, Mesto nekadašnje jednostavne ktitorske kompozicije pojavljuje se tema krunisanja vlađara i naglašavanja božanskog porekla njegove vlasti. Zanimljivo je do koje su mere ambicije srednjevekovnog srpskog vladara kralja Milutina koji se sistematski spremao da preuzme, na mesto oslabele Vizantije, rukovođeću ulogu na Balkanu, našle svoga izraza u umefničkom stvaranju našeg srednjevekovmog slikarstva, Razvoj ove jedne jedine kompozicije odražava jasno društvena stremljenja naše srednjevekovne dr· žave ukazujući i na sve veće jačanje vladara na račun crkve.

Odnos vladara kao vrhovnog Sizerena prema plemstvu koje u našem punom srednjem „veku sa snaženjem feudalizma sve više jača, može se lsto tako pratiti u našem živopisu.

U ranijim feuđalnim „zadužbinama kao što je na pr. Ljiuboten kod Skoplia koju je podigla gospođa Danica, nije uopšte pretstavljan pravi Ktitor, feudđalac, već samo vladajući kralj sa porodicom. Ovi su pretstavlieni u anfasu kako ih Hristos blagosilja. U drugim feudalnim „zadužbinama pored porireta sizerena pojavljuju se i portreli pravih kfitora. Plemići —d ktitori pretstavljeni su u Sskrommom stavu darođavca, nagnuti nad modelom svoje crkve ((Vela crkva Karanska — župan Brajan) ili svojim da-

rom (Dečani — Pećpal) koji prinose božanstvu. U vreme carstva Dušanova, u re-

nutku najveće moći srpske državne vlasti, despot Oliver, ktitor TL,esnova stoji samouvereno pored arhanđela Mihaila pretstavlien u anfasu sa modelom crkve koju u stvari više pokazuje gledaocu nego što prinosi svetitelju. Očigledno ie da i svetovni feuđalac jača na račun crkve, — U isto| crkvi, kađa je slikar imao da reši naglašavanje veće vlasti i sizerenstva cara Dušana, prema ovom samosvesnom fćudalcu, slikar je izabrao najrečitile rešenie: prikazao je cara u natprirodnoi veličini većeg i od ktitora i od svih figura prve zone.

Ali od vremena cara Dušana, od tre= nutka Rkađn se slvara moćno visoko plemstvo, a nnročito posle smrti Dušanove, kađan je osilela vlastela uzela maha, feuđa]lci se počinju slikati i sami frontalno okruženi svojom Dporođicom, smeli, svesni svoje moći i željni da fu moć što više pokažu (Bogorodicn Prečista na Prespsnskom jezeru — česar Novak). Očigledno da se sllkar: pokorava želii poslodavca velikaša koji nastoji đa se i u slici Iziednači sa vladarom čija prava počinje osporavati i prisvajati. Naidalje je otišao slikar Veluća, koji je jedini wu crkvi naslikao jednog od sinova ktitorovih s lukom o ramenu — sa OTUŽjem, — i na taj način „izrazito svetovnim postavljanjem lika pokazao osioni, osamostaljeni odnos vlastelina prema crkvi koji suprotno propisima ula· zi u crkvu pa i u crkvenu dekoraciju sa oružjem u ruci.

Čak i kođ portreta visokog sveštensiva može se prađiti slična razvojna linija jačanja feuđalizma u nemanjićskoj državi.

Mesto jednostavnih portreta smeTrnih monaha, kakvi su najstariji portreti igumana, episkopa i arhiepiskopa koji su uvek prikazivani bilo u skromnom odevanju monaha bilo u propisnom crkvenom bogoslužbenom odejaniju, mesto uravnoteženog frontalnog, ali ne i nametljivog portreta

sv. Save u Mileševi, moravičkih episkopa u Arilju, imao u XIV veku portret čuvenog književnika i istori= čara arhiepiskopa Danila II u Bogorodičnoj crkvi u Peći, (sl. 4). Na njemu je on prikazan kako se doduše skromno naginje Bogorodici podnoseći joj model crkve — svoje zadužbine, ali je obučen ne na uobičajeni način: u sVOje službeno crkveno bogoslužbeno odelo, već u paradđni ogrtač feudalca. Uz to, što je veoma značajno, njegova donatorska kompozicija zauzela je veliko zidno platno odmah kod ulaznih vrata, i nametnula se mimo svih pretstava prve zone i svojom veličinom i svojom izuzetno pažljivom slikarskom obradom, Očigledno je, da se ovakva koncepcija portreta sveštenog lika vezuje više za ideju velikog crkvenog feudalca nego li skromnog službenika crkve.

I istoriske kompozicije prate sličan razvojni put. One su ograničene već po svojoj nameni na nekoliko tema. Pretstavljaju samo ili scene verskog karaktera ili glorifikaciju vladarske vlasti,

U starim srpskim crkvama XIII Veka (Studenici, Sopoćanima, „Gradcu) insistira se na pobožnosti velikog župana Nemanje, čuvenog osnivača srpske srednievekovne države. Insistira se na svečanom prenosu Nemaniinih moštiju u Srbiju. Za svoje potomke, Nemahja je zaštitnik na prvom mestu dinastije. U prvim donatorskim kompozicijama njegovih naslednika on sw pojavljuje na čelu grupe u svojstvu rodonačelnilca nemamjićske loze kao posrednik između vlađajućeg vladara — 'ktifora — i Bogorodic= i Hrista (Sopoćani). Kasnije, ša afirmacijom dinastije Nemanjića, Nemanja postaje i zaštitnik Srbije. Njemu se njegovi po• tomci obračaju kao nailogičnijem i najuspešnijem posredniku i zastupniku njihovih interesa kod božanstva. U Bogorođici Ljeviškoj u Prizrenu Nemanja je prefstavljen kao »ktitor sve srpske zemlje«.

Nemanjini neposredni naslednici nisu bili neke izuzetno jake ličnosti. Njima je ta pomoć trebala, Oni su svoju moć zasnivali na prvom mestu na svom legitimitetu. Ali kad su se prilike u državi sređile i kad je ona krenula nezadrživo napred, jedan stvarno jak vladar. kralj Milutin, prekiđa sa starim tradicijama. Pošto je u Bogorodici Ljeviškoj ođao svu poštu Nemanii ubuduće on sebe stavlja u prvi plan. On je lično nosilac velike vlasti. a na svom legitimitetu više ne insistira, bar ne u starom relativno skromnom obliku. Milutinovi slikari našli su tađ drugu kompoziciju daleko impresivniju: lozu Nemanjića, gde su prema lozi Jesejevoj, na kojoi su naslikani pretci Hristovi, naslikali lozu Nemanjića. U lozi Jeseievoj, Jesej Je samo koren, on je samo posrednik, postojao je ustvari samo zato da bi se došlo do Hrista. Hristos je plod celog tog stabla. U lozi Nemanjića ko-

T—— Mihailo RAŽNATOVIĆ

ja se javlja prvi put u poslednjoj Milutinovoj zadužbini Gračanici Nema nja nije ličnost na kojoj se kao nekad insistiralo kao na glavnom pretstavniku Nemanjića. Vladar koji vlada Milutin (Gračanica), Dečanski (Peć) il Dušan (Dečani), zauzimaju u lozi mesto Hrista kao poslednji najvažniji plod starog stabla (sl. 5).

Ista misao koja je diktirala razvo) portreta diktirala je i izbor i razvo} istoriskih kompozicija: sve veća glorifikacija vladara. Loza Nemanjiča vrhunac je fe glorifikacije.

Na kompozicijama koje na prvi pogled imaju čisto verski karakter: na raznim Yprefstavama smrti pojedinih ugleđnijih ličnosti (arhiepiskogpa Save II u Peći, moravičkog episkopa u Arilju, kraljice Majke u Sopoćanima i sl) ponavlja se slična misao. Dok su pretstave smrti pojedinih crkvenih velikodostojnika slikane uglavnom po kompozicijama smrti pojedinih svetitelja (specijalno sv. Nikole), dotle je smrt kraljice Ane naslikana prema kompoziciji smrti Bogorodice. Sopoćanski vladar đao je umrloj kraljici mesto Bogorodice. Kralj Uroš — njen sin zauzeo je mesto Hrista i naslikan je veći od svih ličnosti. Hristos i Bogorodica, oboje, lično prisustvuju njenom samrfnom času.

Posebni odnosi nemanjićske vlađajuće kuće i srpske srednjevekovne crkve manifestuju se u našem srednjevekovnom stvaranju još na jeđan način: sasvim izuzetno, samo u SrDpskom Žživopisu, naslikane su scene čisto religioznog karaktera u koje su slikari uveli srpske vladare i feudđalce, Tako je u Žiči u ilustraciji Božićne himne naslikan kralj Milutin sa svitom i arhiepiskop Sava III sa pratnjom, tako je u Dečanima u ilustraciji Bogorodičnog akatista pretstavljen car Dušan sa ženom i sinom. Na jednoj ikoni Oplakivanja Hrista (koja se čuva u Muzeiu u Bukureštu) princeza Despina iz srpske despotske porođice Brankovića — drži u naručju svog umrlog jedinca upoređu= juči na taj način sebe sa Bogorodđicom i svoj gubitak sa njenim.

Laiciziranje osveštenih ikonografskih obrazaca je rečit svedok “novih društvenih „snaga koje „potiskuju srednjevekovne kalupe.

Slično, sve veće isticanje vlasti i moći crkvenih feudalaca ma račun crkvenih dogmi i osveštane discipline pojavljuje se gotovo istovremeno u našoj srednjevekovnoj umetnosti. Na plaštanici prvog skopskog mitropolita Jovana savremenika cara Dušana, koja se čuva u riznici manastira Hilendara u Svetoj Gori u Grčkoi, izvezen je u povorcti crkvenih otaca koji služe božanštvenu liturgiju i lik arhiepiskopa Jovana. Njegova služba je, na taj način, identifikovana sa službom najvećih crkvenih otaca. Slučaj portreta Georgija Muedoša u prizemnoj zoni oltarskog prostora• Bele crkve Karanske odmah pod božanstvenom liturgijom je sličan primer, mađa daleko manje izrazit.

I prave istoriske scene, one koje su

KOTORSKI

Sve je tu, čini se, obuhvatio đah legende. I liči sve to, mnogo liči, na neki udaljen, začaran svijet.

Vjekovi davni umorno se Sslegli u tom toplom kutku kamenjara, I istorija čudnim snom zaspala na ziđinama, obujmljujući aebele bedeme i utvrde. I više kao da se neće ni razbuditi. Patina stoljeća obložila je kule, kamenje, zvonike. Sve — sem mora. Ono se, jedino, kao za utjehu, smireno falasa, uljuljkujući grad gorde srednjevjekovne vlastele u njegovom gorkom sanjanju o dalekim morima i bregovima, i slavi prolaznoj, i svemu prolaznom. Život je jedan prohujao, nestao, zemni i trošni; ostao je tek odbljesak njegov, u moru, koje je ovdje mirmo, pokorno, krotko, kao da mu je želja da ničim, ni blagim talasjem svojim, ne remeti tužni san zatvorenog građa, ovu sjetnu elegiju minulih vremena. Bedemi su ovi škamenjeni zaustavljali prodore i nasrtaje — troja vrata kao da nijesu nikad ni otvarana. Sve je tu, izgleda, ostalo vječno.

Noć je aprilski blaga, mjesečna: sa jearenjaka u zalivu neko stišano pjevuši; grad zamorno spava, Izlaza drugog nema: začas te vjekovi tučni osvoje, i prošlost te zavede, namami, u virove i provalije. Ni Pestingrad, isturen u nebesa, prkošan nad gradom, ne može te vratiti u stvamost.

Toliko stoljeća prošlo je otkad smo sišli na obale, nezaustavljivi u svojoj težnji da kuću svoju podignemo svijetu na vidiku, moru na obzorju. A sad neko pjevuši na jedrenjaku u zalivu. Nije li marinac vode žedan, ili sunca, kojeg, po starim analima, ovdje i nema:

Aoj, Boko, da ti nije mora,

Ne bi znala otkuđ Wviće zora...

Ne bi, odista. Odtkua sviće zora? Pa davni car Komstantin Porfirogenit zapisa negdje da ovdje zimi nema sunca a da se ljeti vidi samo oko podne! Nije li tako? Tako je, domekle. Planine se nagnule, obgrlile grad sasvim. Odavno smo Se, zapjenušeni, silni kao lava, pregoneći se sa krvnicima što nam nikađ ne davahu mira. spustili niz te obronke, đa lik svoj " moru ogledamo, da se zagrlimo valovjem plavim, i odomaćimo. Ovdje, na surom kamenju, uz more,

Kotor je graa starog kamenja. Nemanja je tu dvor imao. Od kamenja stvorenog za vječnost, Svaki korak učinjen po ovom kamenom gradu —

buđi ga, remeti mu mir, kao da se on još plaši naleta zločinaca. Otjerasmo i Rimljane i Grke, i Saracene i Mlečiće, i Mađare i Švabe, i Turke i Francuze, i, nedavno, »kamiće nere« i pruske zvjerove, Pa, prorijeđeni i opljačkani, ponovo stadosmo da dom svoj podižemo, da se ogrijemo na suncu svom. Bure i vjetrovi strašni razdirali su nas prestravljene i raskrvavljene, sve dok smo došli dovdje, do mora. Tu nas je, umorne, zavjetrina u dragi čekala, da nam pruži utočište. Sunce nas je tek na moru očimski prigrijalo, Znam za one muare pitagoriste: pađali su na zemlju pred izlazak sunmca. A ovdje sam čuo da mimi ribar sa Mula svake zore ljubi kamen pri obali i kap mora kaplju plavu. Noćas mi ništa nije moglo biti draže od toga što sam čuo glas onog momara sa jedrenjaka, I njega je bio zadahnuo zov vjekova mučnih...

S predvečerja peo sam se gradskim zidinama, Kao omađijan verao sam se, sve povrh njih, obraslih u travi i gvožđu. A korak mi odzvanjao u svodovima negdje zaturenim, memljiivim. Smokve, mlade, zelene, izđikale odnekud izmelu slijepljenog tesanika, iz zidova debelih deset metara. Vješte ruke vizantijskih, venecijanskih i naših, nemanjićkih majstora Su. ih gradile, i to na ljudskim životima. Mletački lav je ponegdje utisnut: sad je slomljen, smožden, izgubio svoje obličje. Onih raspjevanih dana novembra 1944, polomljeni su ti »lavovi«: nijesu se mogli više ni gleđati. Tu im nije ni bilo opstamka. Dosta su krvi naše popili. Kad bi se samo mogli dozvati jadni naši brodari sa galija i karavela što istrunuše po morima u službi tuđimskoj!, . Poj, dragi momaru! Široko razvi krila jedrenjaka! Da plovimo, da plovimo... ,

Sio sam na zidine. Na vrve šetači. Noć se postepeno hvata: opažam naizmjenično 8svitkanje svjetionika negdje ka Dorboti i Prčnju. Prohtjelo mi se đa polegnem na bedeme, I, nekako, ne znam ni sam zašto, htio bih da usnim, Šta li bi, da je nešto na snazi čuveni »Statuta e' leges civitatis Cathari«, predviđeo za mene onaj stari »Nadziratelj zidina«: da li bi ođ mene tražio srebrne perpere ili bakrenme folare ·sa naslikanim Tripunom svetim, pokroviteljem grada ovog, ili bi me predao »prioru«,

Rivi već

IKONA DESPOTICE DESPINE BRANKOVIĆ U MUZEJU

U BUKUREŠTU

bile naslikane po palatama i dvorovima imale su sigurno želju da podvuku triumf vlađara i da glorifikuju vladarsku vlast, One. su sigumo imale mnogo više veze sa stvarnim životom.

O4 ilustracija života pojedinih naših čuvenih ličnosti iz srednjeg veka sačuvane su samo izvesne scene iz života Nemanje (njegova smrt i prenos njegovih moštiju u Studenici, Gradcu i Sopoćanima), i, u kasnijim replikama, život sv. Save i život Stevana Dečanskog. Obe sačuvane verzije _života sv. Save su iz XVII veka: i freska u hilendarskoj trpezariji (koje je slikao Đorđe Mitrofanović 1621 E) i scene na velikoj ikoni u Morači. One su rađene svakako po nekom starijem, damas izgubljenom uzoru. Verovatno, bilo po nekim minijaturama uz tekst života sv. Save koji je napisao Teodosije krajem XIII ili početkom XIV veka, ili po živopisu· ranijih crkava posvećenih sv. Savi ,kao na pr. po živopišu crkve u Lizici koju je-u drugoj desetini XIV veka podigao arhiepiskop Nikodim. Ma đa su u pomenutim poznijim ilustracijama pretfstavljence scene uglavnom verskoga karaktera, one ipak daju naslutiti kako su bile slikane istoriske kompozicije. U izvesnim kompozicijama. slikar se gotovo ređovno oslanja na šemu neke po sa-

držini bliske religiozne scene, ali su kompozicije u celini ipak dobile nov karakter: one su pune života, pokreta, lepe priče. Slikar je slobodno dao maha i svojoj mašti pa i svom crtežu i boji, ostajući uvek dosledno u stilu. Sasvim je sličan slučaj i sa ilustracijom života Dečanskog, čiji nam je najstariji primerak sačuvan na ikoni u Dečanima, radu poznatog ikonopisca XVI veka Longina.

Verovatno je da se u pojeđinim ilustracijama ovih života, među kojima se naročito ističu svojom vrednošću i slobodom Rkoncepcije scene: odlazak Savin u lov prilikom begstva u Svetu Goru, Sava đeli tople hlebove pustinjacima, Prikaz Velbuške bitke, Zidanje manastira, nalaze otsjaji starih istoriskih kompozicija po našim dvorovima i palatama Srednjeg veka.

Naša srednievekovna freska isticana je u poslednje vreme kao posebna likovna vrednost, ali osim te neosporne likovne vrednosti, ona je važan istoriski đokumenat.— specijalno-~njeni portreti i istoriske kompozicije. Oni su u stanju da nam pruže, ukoliko ih' pravilno interpretiramo i uočimo svu njihovu “raznovrsnu „sadržinu, na}dragocenije „podatke za izučavanje starih srednjevekovnih društvenih odnosa i etapa razvitka našega srednjevekovnog društva.

NOKTURNO

»knezu« da me kao sumnjivo lice podvrgnu torturi, pošto se, sam samcit, bez objave ni notara ni divonera, verem i lješkarim po gradskom štitniku visokom, gromadnom! A sad me, odozgo negdje, sa brijega svetog Ivana, sveg opasanog obručem bastiona, ćuk monotono zagovara, i more me, obasjamo svjetiljkama sa Rive, zove, da idem, aa ne ostajem više tu. Ono je lelujavo, modro, toplo, ustaljenmo. Ovdje, međutim, na ovim zidinama, kao da čujem ubojne trube starostavnih ratnika, kao da slušam muziku neku strašne tragedije; čini mi se da će me nestati u neodoljivoj letargiji nepomičnog grada...

Nijem, skrušen, provlačim se gradskim uličicama. Stiješnjene su, jedva se mimoiđem s prolaznicima. I popločane, sve kamen do: kamena. Sretam se usput s raznim epohama i stilovima, Portali neki renesansni, balkoni barokni, stepeništa romanska, konzole gotske, i prozori svakakvi. I grbovi neki iznađd- vrata, po zidovima: znamenje kotorskog „plemstva, koje je, i na samom dvoru Dušana Silnog, imalo ogromnog uticaja. Sad, doduše, grad nije, kao nekad osvijetljen lampionima na ulje, ali ni elek= trične sijalice ne uspijevaju đa prodru iza uglačanih fasada i zvonika uzdignutih. Prošao sam i pored palače Bizanti i Pime i Grgurine i vidio, čuvemu katedralu svetog Tripuna, i mnoge još crkve. I većim dijelom one su posvećene ženama, Duh ovih nadaleko čuvenih moreplovaca i ratnika i provalnika i diplomata imao je u sebi nečeg mediteransko-mističnoriterskog, te je tdliko bio sklon svetiteljkama. Čak je tu i jedna čobanica iz Ssurovog zaleđa crnogorskog, pro· glašena za blaženu, i kao takva svetWovana, slavljena.

Tradicije ovdje. postojano traju. Preko zidina kad već šta i dopre, iz njih teško poslije da izađe. Nekada su ovdašnji trgovci u karavanima odvozili robu do Zapada, po Balkanu, naročito s one strane Jadrana. Putovali su po svijetu, zarađivali grome pare, mlatili se s gusarima, i opet se vraćali, da ovdje polože račum, da svoj grad pomognu. Otuda

· je s njima prodrla i Renesansa, Ali, ona se nije mogla uštaliti sve donđe dok se niješu vratili i kotorski studenti sa umiverziteta u Padovi, Glavna gradska vrata, ona što se sa Rive ulazi kroz njih, osvojila je Renesan-

sa, i potom se prošetala građom, po kućama i crkvama. Sve ao Tomja za” sat, koji dominira ovim skamenjenim kasarnskim dvorištem.

Unutra, u gradu, pored sveg bogatstva, koje je cvalo, vodilo se računa, za divno čudo, i o onima koji su nosili krivi dio života. Podigli su davno i bolnicu za gubavce, i dom 'prosjaka, i nahodište, Pa i škole, dođuše odvojene, posebno za pučane a posebno za plemiće. Ali, posebno i za žene. I pozorišna prikazanija po uglednim domovima plemićkim. I bnatovštine zantalija: kožara, 6abljara, kovača, konopara, mesara... I onu mnogo poznatu »Bokešku mornaricu«, koja i danas ima Svoje kolo, i svoj statut, i, ako se dobro mne varam, »Admiralitet plemenitog tijela Bokeške mornarice«, Ukorijenilo se tu i nešto ceremonijalno, pompezno, vlastelinsko, i meaiteransko i karnevalsko: od sjaja i slavlja ostao je samo spomen, uspomena gorka.

U prolazu pored Pomorskog muzeja, u tužnoj sjenci prizemlja, nazreo gam položene cijevi topovske, Jeza me podišld: krv Kotorana je prosuta po švim morima svjeiskim, a ovdje evo krvavih irofeja odđbrame rodnog praga. Tim topovima se gruvalo kroz stoljeća, napadalo, i branilo. A dok su oni urlikali, dotle ni Kotoru nije bilo ni lako ni udobno. Morao se ovako stijesniti, grčiti u pest. Ma da umoran od toga, ovaj građ je još uvijek 6aDONEO pečat bola za onim što je pro-

Prastari grad zastrt je izmaglicom sna, i sanjanja sšivih kao obličje nađ planinama. Još — đa mu mora. nije... Ostao bi, kao uklet, izgubljen od svijeta. Tim prije što še sam rado zatvarao: a da mu nije bilo tih beđema' — ne bi ga ni bilo.

Sa onima koji su aolazili s mora, svejedno čime: škumom, brikom, barkom, navom, jedrenjakom ili lađom, — Kotor je vodio trgovinu na Rivi, u dućančićima uz bedeme, Tu je i sad pijaca; piljarnice imaju gvozdenu ogradu. A za one jza brda postojao je — i još se tako zove — Crnogorski pazar. On je 6 one Strane Gurdića. potoka koji odvaja pazarište ođ grada. Odozgo, iz brda, slazili su preci moji, ostavljajući oružje svoje na granici, na Krsšcu, streži njihovoj na čuvanje, đa bi ga po povratku ope' uzimali. Dolazili su da odavđe, u e

„ (Nastavak na 8 strani)