Književne novine

|

Preveo Nikola Trajković

i kultua

U našim društvima, sve više kultivisanim, izgleda da je aktuelna kriza čisto intelektualnog porekla. Uzastopnost neverovatnih događaja, koje smo preživeli, poremetila nas je. Ti događaji izazvali su u nama osećanje ubrzavanja istorije, a u isto vreme i ubedili nas da tradicionalna politička kultura nije više dovoljna za aktuelne probleme. I ako daleko od toga da obeleži dekadenciju političke kulture, ona u isto vreme obeležava i njenu rasplinutost i prođubljivanje. A proizlazi i povećamje kKritičkog duha. Nije više ono vreme u kome su se ljudi zadovoljavali gofovim formulama, rečima-čudima i pobožno pridržavanim doktrinama. Drugim rečima, danas to nije neka depolitizacija, već krupniji zahtevi u odnosu prema politici.

Ne možemo sebe sprečiti da uređujemo blistave ivorevine fizičkih i bioloških nauka sa stagnacijom političke misli. Ona toliko zaostaje da Aristotelovi koncepti u unutarnjoj politici, i Tukididovi u spoljnoj politici, izgledaju savremeni.

Aktuelni međunajrodni sukobi majbolji su dokaz da se feoretičari i politički rukovodioci nisu znali izvući iZ frađicioalmnih krvavih koloseka. U vreme muklearnih ecksplozija oni nastavljaju da misle o pograničnim problemima, o suverenostima, o demografskoj ravnoteži, na Oosnovil onih istih shvatanja kao u vreme luka, strele i volovskih kola, Zar nije glavna pouka sociologije da, đo damas bar, sve veličine, sve političke stalnosti nepromenljivo dolaze do vrhumca u ratu? Velika vladavina ostaje uvek krvava vladavina. ,

Jedam drugi uzrok prezira prema politici malazi se u napretku nauke i ekonomske tehnike. Publika zna damas isto fako dobro njihove uspehe kao i njihove poraze.“ I poslednji čitalac novina zna \da „loša moneta goni dobru“, da „skupoća donosi obilje“, da inflacija podiže cene i da velike takse wasteruju mr|mirmice s pijaca. Racionalizacija, gipka planifikacija, vešto upravljanje zakonom ponude i potražnje pokazali su efikasnost mnogo višu nego krute formule mnečovečnog Wdirigovanja ili jedmostranmog liberalima. Nisu više u pitanju doktrine, već invemfar sredstava, potreba, pa čak i želja, gotovo bi se moglo reći parafrazirajući filosofa Bašelara.

I tako su naši savremnici došli na to da misle, kao Sen-Simon, da je „upravljanje stvarima” mmogo važnije nego „upravljanje ljudima”., Naša drama je u tome što se toliki napredak sudara sa infantilizmom politike i sa ćor-sokacima u koje je ona zapala zbog siromaštva shvatanja i nedostatka imaginacije. Dakle, u svim stvarima naročito se računa na imaginaciju. Više nego politička životinja, čovek je iznalazačka životinja. Oni koji su izmislili pami brod učimili su mnogo Više za veslače-robove nego sveti Vincent de Pol sa svim svojim divnim milosrđem. Ukraiko rečeno, u sadanjem času, mnogo više nego atom-– ske bombe _freba se bojali rutine upravljača koji nemaju smelosti da drugačije postave: probleme. Danas civilizacija sprovodi u svim područjima uspešnu borbu protiv straha, dok u politici dolazi do opšteg užasa na čitavim- lestvicama celokupnog preplašenog i sve mnogoljudnijeg čovečanstva.

Međutim, udaljavanje koje izgleda da se manifestuje prema politici, nije, mi mislimo, Biće to pre neka vrsta iščekivanja prouzrokovanog osećamjem nesposobnosti fradicionalnih rešenja prema složenosti savremenog sveta. „Politiku treba ponovo pronaći.

_— — — ı-- N— —>_ ——

PREVEO TVRTKO KULENOVIĆ

i hrabrost mitova

umesto kreativnih ekspresija i objektivnih slika postojeće stvarnosti, imamo krike, geste ili pokušaje da se reprodđukuje i predstavi afazično stanje haotičnog pretpostojanja. Kreativna snaga je postala sterilna zbog straha od izraza, od užasavajuće čudovišnosti nekih mogućnih slika. Pošto je umetnost prorokovala čudovišno i pošto ga je realnost ostvarila, nije se moglo dalje u tom pravcu, već se ćufalo i hermetički zatvarale oči, s nadom da će se sakriti od patnji, da će se pobeći od fuzija. Tako, u tom praznom snu, završava se stari svet naših otaca i odnosi Sa sobom svoje mitove. Od njih ostaju samo reči bez smisla jer su upotrebljene kao praktična oruđa; herojske figure postale su barjaci, objekti ritualnog obožavanja, parole reda, kultovi shvatanja i ličnosti. Praktična degeneracija ubija motive, a apstraktna indiviđua, kao Što sam gore rekao, ne može ih ponovo roditi jer su oni, kako kaže Viko, „načini mišljenja čitavih naroda.“

Ali, s druge strane, čitavi narodi su počeli da misle, da postoje i da stiču svest o svome postojanju, da se prepoznaju u svetu. Mitotvoračka sposobnost naći će plodne terene na svim kontinentima i probudiće se ubrzo u svakom čoveku, za nove zakone i odnose, novu realnost, nove objekte, reči i pokrete. Narodni izraz uvek je u sebi dvostruk: istovremeno mitski i realistički. Svaka realnost postaje po sebi jedan mit i svaki je mit realan. a

Dok ovo pišem stiže mi vest o svemirskom letu "Titova. To je jednostavan i nov moderni mit (jedan pravi mit, sasvim različit od onih uznemirenih embrionalnih predstava naučne fantazije) koji donosi jedno novo nebo (dakle novu zemlju, novi svet) umesto starog neba bogova i heroja. A to je već bilo nisko nebo, koje je jedva nadvišavalo vrhove planina, tesno kao zemljina polja, nebo patricija i heroja, Zatim je bivalo sve niže i niže, i užasno, poput koncentracionih logora okruženih bodljikavim žicama, dok na kraju

simptom indifereninositi,

\

nije prestalo biti nebo i postalo mrak. Novi narodi, pošto

su srušili granice i ograde, pronašli su i otvorili jedno šire nebo, puno mladalačkih nyada. Mit o nebeskom putniku je pred našim očima, s jednim imenom, jednim oblikom, jed-

nim vidljivim čovekom, jednim bratom.

KNJIŽEVNE NOVINE,

· BEZE ANDŽEJEVSKI

Tama pokriva zemlju

(„SVJETLOST“Ć, SARAJEVO 1963. PREVEO PETAR VUJIĆIĆ) ISTORIJSKI ROMAN Ježi Andžejevskog „Tama pokriva zemlju“ iđe u onu kategoriju romana u kojima je jedan događaj iz prošlosti povod da se raspravlja o večnim problemima čovekove sudbine na zemlji i onog što čoveka Ugnjetava. Prikazujući, prividno, poslednje gođine života Tome Torkvemade, pisac ove knjige je, vrlo vešto i neobično uspelo podražavajući stil starih srednjovekovnih hronika, Eovorio o ugnjetavanju čoveka u totalitarizmu i uspeo da oživi i dočara almosferu Straha i nesigurnosti koja se, DO nekoj neshvatljivoj istorijskoj matematici, javlja otprilike svakih dvađeset gođina na PO

nekom kraju našeg sveta. Obračun sa tofalitarizmom Anđževski je sproveo ma malo izuzetan način, On nije govorio o onima koji su ugnjeteni; on je pisao o MUugnjetačima. Njega nije interesovala .straho ta onoga što ugnjetači čine, 'on je hteo da ocrfa i prikaže čadovišnost onoga što ih je stvo Tilo. Put padre Dijega je put čoveka koji se pređao mračnim silama i počeo đa im služi u nadi da ćec moći mešfo da popravi u svetu „koga se gnuša. Uwmesto da FPzmeni svet, svet je izmenih njega. Na njegovoj ličnosti može se pratiti proces đehumanizac)je koji se u totaliranim sistemima mađ onima koji mu služe sprovođe. ao ~ da je imao pred očima Ziđov savet „mlađom piscu o tome kakav treba da huđe negativni lik u društveno angažovanoj iiteraturi, AndžejevSki je, pričajući predistoriju velikog inWhvizitora, pokazao da revnost

MAGDA ISANOS

Zemlia svellosli

(„BAGDALA“, RRUŠEVAC E 1962: PREVELA" E LORIKA 0 STBPAN) ON

RAĐA" 'je *urimska' pesni: kinja Magda Isanos posle đuge i teške bolesti umrla 1944. godine, ne napunivši 28 gođina života i za sobom ostavivši samo dve zbirke “pesama, uzaludno je bilo nieno ime tražiti u istorijama novije Trumunske književnosti. Međutitim, posthumno, ona sve više postaje prisutna i ulazi u red najznačajnijih predstavnica inače bogate literature rumun– skih žena pesnikinja. I damas njeno delo i ime staju u isti red sa Veronikom Mikle, Otilijem Kazimir, Ninom Kasijan, vwioletom Zamf{iresku i Veronikom Porumbaku, koja je da” nas, nesumniivo, najbolji tumač poezije Magđe Isanos. Ne možemo a da se ne Opomenemo reči Veronike Porumbaku koje, u izvesnom smislu, objašnjavaju i- emocionalnu

atmosferu poezije Magde Isa-

;

ı savesnost stavljeni u službu jednog nehumanog mehanizma prestaju da budu vrline i postaju poroci. Covek strađa i

| onda kada ubija, i onda kada

biva ubijen. Ako se posmatra slučaj padre Dijega, smrt sTca kođ ubice veći je užas od smrti ubijenog. p Ima u ovakvom stavu dosta uticaja klasične ruskc literature, u prvom ređu MDostojevskog. Teza, da čovek više strađa kad ubija no kađ biva Uubijen, ne bi mogla da izdrži, iole ozbiljniju etičku Kritiku. Ali, u isti mah, mogla bi đa posluži kao jedno od obrazloženja za kritiku totalitarizma. Na taj način teze Ježi Andžijevskog, po kojima u čoveku na kraju pobeđuje bolji deo njegove prirode (Torkvemada se na kraju pokaje), nije u suprotnosti s načelom moralne odgovornosti za čovekovo delovanje. Jeđanput pušten u pogon mehanizam inkvizicije me može sc zaustaviti upYkos želji njenog tvorca. Kajanje na, kraju čina me može da opravđa neđostatak Yazmišljanja na njegovom početku.

dedna gorka i opora Knjiga. Knjiga nađ koiom se dugo razmišlja; koja se ostavlja s osećanjem nelagodnosti i koja mas nekom čuđnom snagom, što nije ni malo „čudnovato, prisiljava da je ponovo čitamo i o njoj ponovo razmišljamo. Prevođom ove Knjige Petar Vujičić je potkrepio mišljenje koje o njemu kao dobrom pTe vođiocu s poljskog jezika već postoji. (P. P-ć)

e

nos: „Više bih volela da se zadržim mnađ njenim očima dubokim kao planinsko jezeToTako sam se zadržala „pred njenim portretom pre nego Što sam pročitala prve stiho= \e 1943. godine. TI ono Što su mi govorile pesnikinjine oči n!'Su demantovali njeni .stihovi“. Osećajna, ni malo hermetička, poezija Magđe Isanos kao da je htela da posveđočći Dpesnikinjinu strastvenu želju da izrazi svaki treptaj svoje ličnosti, svaki duboki eho Koji je u njoj ođzvanjao kao pođatak o svetu u kome je tako Mratkotrajno boravila. Ta poezija možda je ođveć ženstvena, ali ne u smislu u Kkome je to lirika Čileanke Gabrijele Mistral ili Argentinke Alfonsine Storni i Rimunke Nine Kasijan. Magđa &#iIsanos izvanredno je otvorena u đeskripciji svojih osećanja, ona ne eksperimeniMe ni fakturom svog stiha niti mogućnošću jednog zgusnutijeg lirskog izraza. Ona se, prosto, spontano i sasvim subjektivno poetski poverava i svaka njena

pesma i svaki njen stih Kao”

da su đelovi jedne kompakt“

ALEKSANDAR STIPČEVIĆ

ČITAV niz kritičara i historičara antičke umjetnosti bavio se dosad ilirskom umjetnošću. Bilo je među «njima Austriianaća, „Italijana i JugoSšlovena, no nitko se u ovih poslednjih osamđeset „godina — ođ Kkađa su se vitrine muzeja obogatile novim eksponatima, a police knjižarskih izloga novim zbirkama eseja iz povijesti umjetnosti — nije unio u problematiku ilirske umjetnosti kao jugoslovenski esejist Aleksanđar Stipčević, To je prvi pokušaj u kojem je sve savršeno i znalački doRkRumentovano. Tako je Oosvijetljen „jedan od najtamnijih a najosobujnijihnh kutaka starog svijeta“. ;

jelo je objavljeno u italijanmskom prevođu i prije no što še izići u originalu, a izdavač je milanska kuća „Mdizioni del Milione“. Opus ije tehnički lepo opremljen i lansiran pod jednostavnim ali zato sađržajnim naslovom „Karte degli Jilirić, Rtad se o umjetnosti 1 jednom historijskom razdoblju koje seže od kraja bronzanog doba do Dpetiođa rimske kulture, od

kađa su Se ilirska plemena, „došavši sa severa, učvrstila na balkanskom poluotoku pođ krajem drugog milenija prije naše ere, sve do formiranja MDesete legije Augustovske administracije istoč nih pokrajina. .Tako pod utjecajem Kultura susjednih naTroda i usprkos povijesnim kataklizmima i ispreplitanju s grčkom, italskom, Kkeltskom i ostalim kulturama, umjetnost Tlirza znala je sačuvati nešto svoje originalnosti, samosvojnosti i autohtonosti, a to StipČević upravo i dokazuje i ilustrira u svome djelu u kojem su, uz devedeset reprodukcija, i brojni crteži kao i dvije geo grafske mape.

Građa „je podijeljena po kulturama, koje Su uvjetovane geografskom rasprostranjenošću Ilira ođ Morave do Albanije, od granice Austrije do Istre, a kulture opet po SVOjim tipologijama. Unutar ovih problemi su razvrstani po gru pama umjetničkih predmeta, koji tvore osnov materijalne kulture lira koja se sačuvala do maših dana. Tako pomalo

i na, neobičan način Stipčević “

„i IZLOG

KNJIGA

nije lične i dosta bolne ispovesti. Otuđa, prividno, nameće nam se ulisak da ova lirika nije odveć đuboka kao kontem placija, jer Magđa isanos pevala, je, pre svega, sublimnom emocijom i nlje tražila međe koje mogu da ograniče tonove njene poetske egaltacije. Da je Magda Isanos imala, vremena kao pesnik da sebe dorekne, da njen stih dobije svoju. veću „specifičnu težinu“ — ako tako može da se kažc — izvesno je da bi njena PO” ezija bila još više prisutna u ovom vremenu i da bi se na nju češće i s više prava mogli đa vraćamo kao na stalno i uvek obnavljajuće otkrovennje. Ali bez obzira na ovo, izvesno je da dugujemo zahvalnost „prevođiocu, pesnikinji rloriki Štefan, tim pre što je Wnjiga kojom se, na žalost, sa znatnim zakašnjenjem „pokazuje da je Magđa Isanos prvi savremeni „rumunski Đesnik celovitiie predstavljen „ugoslovenskom čitaocu, (B. P.)

VOURKOMAN DŽAROVIC:

Antologija narodnih tužbaliea

(„NARODNA KNJIGA“, BEOGRAD, 1962,)

SARUPLJAJUĆI narodne ju načke pjesme Vuk MKarađžić nije mogao mimoići posebnu vrstu narodne poezije — tužbalice. Sa ovim svojevrsnim pjesmama bola i ponosa, koje je prikupio u Crnoj Gori i Boki, Vuk je upotpunio svoje obimno djelo. Od Vuka pa naovamo, i slijeđeći „njegov primjer, nije bilo ni jednog vrijednijeg sakupljača i obrađivača narodne „Rnjiževnosti koji se nije bavio i proučavanjem narodnih „tužbalica. No, poslije Vuka, nije bilo nikoga da ova poet.ska „ostvaranje našeg na=roda naučno sređi, obrađi i 5is tematizuje. Tužbalice su ostale razbacane po raznim djelima u različitim fumačenjima. a one koje danas postoje i Žive u Crnoj Goiiri, Hercegovimi, Boki i Makedoniji nestaće zajedno s običajima koji su ih. stvorili. *

Tužbalica, pratilja „narodne

žalosti, uzvišeni jecaj za izgubijenim, izražen u specifičnoj stiha,

formi riječi i melo-

dije, predstavlja humani i po» nosni odnos žene prema čovjeku, posebno sinu, ocu i bra" tu. Tužilice, Zene patinje i mudrosti, svojim tuženjem u pjesmi pokreću plemenitost i suzu kod okorjelih ratnika i ivrđih srca, da bi olakšale bol i da bi bolom istakle vrijed-

nost smrti. Međutim, za Taziku od drugih narodnih u motvorina, tužbalica je tvofevina jednoga autora i ne „ide od usta do sta, rastući i kiteći se“, Ona nastaje u stvaralačkom procesu kao inđiviđualno umijeiničko djelo, štVO reno žalošću đa bi s njome i mestalo. Zbog toga je najveći dio tužbalica ostao nesačuvan, nezabilježen.

Rnjiga V. Džakovića, razumljiivo,, obuhvata samo ~„jeđan broj tužbalica, đobro sređenih i ođabranih, koje je zabilježio Vuk Karadžić, M. Capenkov i sam autor. Ali, i ovakva Kkak= va jeste, u njoj je sađržano oko peđesetak impresivnih i tragičnih pjesama ispjevanih iz srca wuoevijeljenih majki i sestara, koje svojom poetskom snagom #«spađaju u ređ naših najboljih umjetničkih ostvarenmja. Sa ovom knjigom Džaković nam je oživio prilike i atmosferu u kojima su djelovale mnoge generacije, ukazao ma njihova strađanja, patnju i žalost, obogatio „maše poznavanje prošlosti nepoznatim i upotpunio literaturu novim „motresnim | „primjerima ljuđskc tuge i ponosa.

Ovu interesantnu „zbirku Džaković je propratio svojim naučno popularnim komenta= rom o postanku tužbalica, njihovom razvoju i stvaranju i, na taj mačin, omogućio savremenom čitaocu da se bliže Upozna 5 jeđnim vremenom i narođom Moji je, u specifičninı uslovima svog života i kretanja znao i mogao da uz jn-

Zaga HM WWa načke pjesme o borbi i 5lobođi pjeva i o svome bolu i svojoj žalosti na potresan i uzvišen način. (B. V.)

uspjeva da usporedi pojedine

„kulture i njihove oznake te

da nervom učenjaka razbije i objasni tajne, dajući pritom cjelovitu sliku vremena, predmeta i ljudi, Najupečatljiviji je dio knjige onaj koji govori o kulturama Tira u Istri i Sloveniji. To je i razumljivo jer su istraživanja, na arheološkom planu posebno, majviše odmakla na tim terenima

u periođu prije prvog svjet-

skog rata, zahvaljujući italijanskim i austrijskim alheolozima, a makon drugog svjetskog rata zahvaljujući vrlo agllnim ruvođiocima Arheoloških muzeja u Puli i Ljubljani. Stariji i novi otkopi u Vi-

.

sačama „(Nesactium) u Istri Hragocjen su izvor s& maučenjake. Primijećuje se da ilirska umjetnost u Istri i Sloveniji (u kojim su predjelima bila plemena: Norici, Carni, Labotici, Histri) ima prvorazredno značenje. I zaista: autor odđatle &šreće prema jugu, prema Liburnima u Dalmaciji i Kvarnerskim otocima, prema Iliri|ma Daljske kulture u nizini između Drave i Save, zatim Mlirima Glasinačke kuliure u Bosni, Crnoi Gori i Albaniji, da bi završio s kuliurom ''rcbiništa u Makedoniji. Na ovom putovanju Stipčević nije zaboravio posvetiti posebno poslavlje malim glinenim figuTama koje predstavljaju ŽžIVoOtinje i ljuđe i koje su zajedničke svim ilirskim kulturama. Upravo ovi predmeti primitivne umjetnosti unose mnoge probleme u ova istraživanja, od kojih neki problemi nisu ni do đanas riješeni. Autor izmosi pred čitaoce niz hipofeza i na kraju svoje mišljenic: radi Se najvjerovatnije o idolima, sakralnim ikonama djed-

ZVONIMIR, POPOVIC .

Igre i naličja („MATICA SRPBRA“, NOVI SAD 1962)

POTREBNO je dosta truđa i strpljenja da bi se u ovoj, na izgled pretenciozmoj, poetskoj igri otkrilo lice — jer mjeno nmnespreino i nesretno naličie svaki čas „izbija na viđelo, upravo na svim mestima gđe prskaju šavovi DO” etskog tkiva stihova. To se, na žalost, đogađa češće mego što bi trebalo i što bi se O” čekivalo, čak i kad uzmemo u obzir da je u pitanju prva zbirka, dakhte i čitav Kkompleps lutanja i nesnalaženja koji se najčešće vezuju za poetske prvence, Tako se. de-= bi Zvonimira Popovića ddo-_ brim delom pretvorio u debakl. Autor se truđi đa svoje stro fe i sonete uglača spolja, .da ih muetrički ispuni i dotera,. kao i đa nađe prikladne rime, padajući pritom u manir ređanja reči i pojmova, metafora i rečenica bez ikakve međusobne veze. Ovakve pesme mogle bi se, možđa, održati snažnim „unutrašnjim ritmom, muzikom koja spaja i opaja, melođičnošću koja bi mogla. poneti sav materijal i podneti njegov teret, Međutim, stihovi Zvonimira Popovića samo su u školskom (ili još bolje đačkom) smislu 'đdoterani, Prava muzika reči je izostala; tako metafore i simboli ostaju u svom prvobitnom, „fragmentarnom „viđu, skoro slučajno zalutali u Yastočenu strukturu ovih pesama. Pesnikova artificijelnosf, dostiže vrhunac u pesmama, „Orlovi“ i „Glađno polje“, o kojima se čitava poelska avantura pođređuje „bizarnom eksperimentu s grafičkim oblikom pesme. Među figurama česta je genitivna. metafora, tražena bez osobite invencije i svežine, što nesumnjivo začuđuje kađa je reč o prvoj zbirći,

Izvestan slepen zrelosti (iako me i izrazite originalno sti) Popović je” dostigao Đe» smama „Kilalmo“ (kojoj se me može poreći iskrenost i mneposrednost), „Luka“ i, đonekle, „Mreža“ (poletna, ali ne= ujeđnačena i bez MWrajnje poente). U ostalim pesmama ca= ruju srceparajuće „Suve bajke rana“, „vešane zore“, „ta“ ma razuma“, „ala crne majke“ Koja guta „kuglu svoga noćnog greha“ itđ., što bi sve, može biti, u nekom dđrugom kontekstu imalo smisla i efekta, ali ovđe ostaje plod knjiške inspiracije, u kojoj se oseća uticai čitavog niza pesnika, od MBodlera do mnajnovijih. (i. Š.)

PIŠU: PREDRAG PROTIĆ, BRANKO PEIĆ, BORISLAV, VUJAČIĆ, IVAN ŠOP I ĐAKOMO SKOTI

_-—–->ı-— — ——-- _____

'

»LARTE DEGLI ILLIRI« x be; wnaoye, Mayo, M.

ne zajeđničke ilirske politeis= tličke religije.

Trudđeći se da nam prikaže i objasni originalnost i auto» ntonost umjetnosti Ilira Btip-" čević ne poriče uljecaj kojeg su na tu umjelnost „izvršile kasna grčka kultura i rimska umjetnost. Ove su dvije Kkulture inače ornamentalnu ilirsku umjefnost preobrazile u figurativnu, i tako joj otupile

iskonski oblik. Rimska kultura” W

prekinula je razvojnu nit primitivne, Tuđimentalne ali iskonske ilirske Kulture. Nesa»tium, Mutila (danas Medolin), PaveTia i drugi ilirski građovi bili su potpuno razoreni i zbrisani s lica zemlje. Iliri ni» su mogli ništa đati, ali su sve – primili od novih kolonizatora, Aleksandar Stipčević, mladi ; zagrebački naučenjak, bavio

se i dosad ilirskom lumjetno- a 7 šću objavljujući svoje priloge

u brojnim jugoslovenskim ča” sopisima. Sada, kađa je taj rađ zaokružen u jednoj tako sveobuhvatnoj cjelini, kao Šio. je ovo djelo na italijanskom je” ziku, javljaju se i daljnje DO nmuđe za prevodima, (D. 5,

“

kd {;

aj Ua = Naj "i Bo LE