Nova Evropa

gledala samo sredstvo za oslobodjenje seljačkog staleža, ili i radnog staleža, već socijalni preporod i uskrsnuće Ruskog Narođa.

Kidanje sa marksizmom vidi se još jasnije na onim tačkama kod kojih su istočnjački socijalisti prihvatili marksovo stanovište. Tako se kao jedna od neoborivih marksističkih pozicija smatrala tvrdnja, da je privredni progres vezan za proizvodnju naveliko, i nijednom od ranijih narodnjakA4 ne bi bilo ni na um palo pobijati je. Ali, dopuštajući da važi kao zakon, oni su se protivih njenu tumačenju, — oni su smatrali da pravi put k većoj proizvodnji nije kapitalistička koncentracija već opet njihov »mir«. Dobar primer na kojemu se daje ispitati dejstvo i protudejstvo ove marksističke formule pruža nam srbijanski socijalist Svetozar Marković, Kao većina istočnjačkih socijalista, i Marković je bio intelektualno sasvim zavisan od nemačkih mislilaca, osobito od Marksa, pa je usled Фоба — uza sve ostalo — prihvatio i njegove agrarne teorije, Ali je Svetozar Marković imao i rusko vaspitanje, pa je naravno pao i pod srodni uticaj ruskog socijalizma, poimence Černiševskog. U njegovoj osobi sukobile su se obe struje, i rezultanta iz njih sadržana je u sledećem nazoru, napisanom godine 1875: »Moramo naći puta i načina da sprečimo stvaranje proletarijata, ali a isti mah zemlju koncentrisati onako kako to nauka o poljoprivredi zahteva«, Čisto se daje pratiti borba u duši toga čoveka: kao socijalist, on se ne usudjuje da protivreči marksističkoj doktrini, koju visoko diže i štuje kao nauku, dok u isti mah — kao reformator u jednoj seljačkoj zemlji — ne može da prihvati teške uvete koje ta doktrina sadržava i nameće. I nješov put i način iz ove dileme bio je »mir«, samo što ovaj kod Južnih Slovena nije postojao kao takav, već u vidu domaće zajednice. zadruge, za koju je Marković tražio da se proširi i na selo,

Moglo bi, prema tome, izgledati da je postojanje zajedničkih forama zemljišnog poseda u njihovih zemljama omogućilo socijalistima na Istoku da izbegnu перодпо јуни розјефсата marksističkog programa i marksističke doktrine. Ali smo već napred rekli, govoreći o revoluciji socijalizma u Nemačkoj i u Francuskoj, da je prisutnost seljaštva bilo stvarnim uzrokom otpadanja od marksove škole, i nema sumnje da je bilo uzajamnog odnosa izmedju srazmera i broja seljaštva i obima u kojoj su marksistički nazori pretrpeli promene i dopune, Na Zapadu je prisufnost množine seljaka dovela do revizijonizma, na Istoku — do narodnjaštva. Mesto svakog drugšoS dokaza, dovolino je ukazati na širenje narodnjačkos uticaja: njihovi pogledi i zahtevi prodrli su nesamo u Srbiju nešo i u Bugarsku, iako u Bugarskoj nije bilo ni »mira« ni »zadruge«. Doduše, i Bugari su bili Sloveni. i stajali su od nacijonalno8š preporoda pod uticajem ruskih intelektualaca. Ali eto Rumunije, — tu je slučaj sasvim čist: u njoj nije bilo zadružnih ustanova, a iz političko-

110