Gledišta

ku da bi se uspostavio najamni radni odnos, a u socijalističkim društvenim odnosima ona bi imala isto ili slično značenje samo utoliko ukoliko bi odnos proizvođača prema sredstvima za proizvodnju bio isti ili sličan odnosima koji postoje u kapitalizrau. Ako su, međutim, radnici-proizvođači u mogućnosti da organizuju proizvodnju svojim sredstvima i da „prodaju robe u kojima su opredmetili svoj rad” (Marks), onda uopšte nije jasno: zašto bi sama činjenica da su oni istovremeno i vlasnici svoje radne snage (formalno-pravno slobodni) bila razlog da se tvrdi da su oni u nekom najamnom odnosu. Najzad, trebalo bi postaviti i pitanje: ko je taj s kim radnici-proizvođači uspostavljaju najamni odnos, kome oni to prodaju svoju „privatnu radnu snagu”? Postoji li neko drugi sem samih proizvođača ko raspolaže sredstvima za proizvodnju? I na kraju, postoji li neka druga istina sem opštepoznate i evidentne činjenice da naši radnici-proizvođači ne učestvuju u odlučivanju o proizvodnji i raspodeli zato što su vlasnici radne snage, već i sključivo na osnovu svog učešća u proizvodnom procesu. Sta bi to uopšte značila prodaja radne snage kad i naš Ustav kaže da „rad i rezultati rada jedino o dređuju materijalni i društveni položaj čoveka” (podv. D.D.). V Ako je, dakle, jugoslovenski koncept socijalističkog društva zasnovan na filozofiji da jedino ~rad i rezultati rada određuju materijalni i drustveni položaj čoveka”, onda je sasvim razumljivo da se o društveno-ekonomskom položaju radnika u takvom sistemu najpouzdanije može suditi na osnovu toga: koliko i kako oni učestvuju u raspodeli rezultata svoga rada. Stoga sam odlučio da se na kraju ukratko osvrnem i na taj problem. Nalazim najpre za potrebno da napomenem da se iz same činjenice da i u socijalizmu postoji podela radnog dana na potrebno radno vreme i višak radnog vremena ne može ništa pouzdano zaključiti. Ovo tim vise kad se zna da je poodavno dokazano da Lasalov „neokrnjeni prinos rada radnika” predstavlja samo jednu nerealnu misaonu konstrukciju, jer „visak rada uopšte, kao rad preko mere datih potreba, mora uvek ostati” (Marks). Najzad, ja nisam čak siguran ni u to: da se konkretnim podacima o odnosu potrebnog radnog vremena i viška radnog vremena može nešto konkretno dokazivati ako se prethodno tačno ne definiše društvena sadržina tih veličina. Jer društveno-ekonomska sadržina ove podele, u stvari, predstavlja naličje odnosa proizvodnje. Otuda i moj načelan stav, da podela radnog dana na potrebno radno vreme i višak radnog vremena, u socijalističkim društvenim odnosi-

367

POLOŽAJ PROIZVOĐACA U SAMOUPRAVNOM SISTEMU