Književne novine

+ Š c Miloš L BANDIĆ

SUŠTINA POBTSKOG. — Reč je o poetskom: o srži dela i književnog izraza, o suštini umetnosti. Pišući pesme („Staze slobode“, 1948), Mibailo Lalić -— paradoksalno — nije nikad bio dalje od pesništva i poezije: izgledalo je da beže jedno od drugog i da se nikad i nigde neće moći sastati; ostavivši vezani slog i okrenuvši se prozi, našao se u samom srcu pesničkog čina i govorenja: ne kao kitnjaste, dekorativno-lirske sktilizacije nego kao živog, autentičnog kYeiranja iskustava i doživljaja koji su postojali u spoljašnjoj, neposrednoj stvarnosti i u unutrašnjem stvaraočevom oku i biću.

Precizni, osetljivi instrumenti lirskog kazivanja ostali su gotovo nepoznati Lalićevoj tehnici izraza. Po svojoj tvoračkoj prirodi Lalić je epičar, epsko je kod njega i ono što se podrazumeva pod tradđicijom narodnog predanja i pesništva i, znatno više, u modernoj koncepcižji, ono što je supstanca književnosti, magistraini pesnički uvid u ljudsku stvarnost, spolinu i unutarnju, objeklivnu i subjektivnu, prošlu i sadošnju. I kad je naizgled sasvim „van sfere lir-

skog, usred objektivnoga pripovedanja, Lalićeva·

proza nije bez poetskog podteksta, poetskih slika i digresija; ona se, u stvari, na njima zasniva. Ali u stihu ta poetska struja i suština izmiče, presahnjuje. Poetsko kod Lalića nije ono što, kao u nekog tipičnog lirskog pesnika, teži sažimanju, kondenzaciji, već ono što raste, širi se, razvija, što iz pojedinačne slike prerasta u niz slika, u viziju, u 1iotalitet života.

Š SOCIJALNOST I SAMOĆA. — Izvanredho jaka subjektivnost Laličeva — gotovo od prvih njegovih tekstova do danas -— obuzdavana Je

ili usmeravana njegovim socijalnim osećanjem. U prvoj fazi njegovog rada ta socijalnost je prolest i revolt protiv građanskog društva i ekonomsko-političke potčinjenosti i obespravijeno= sti čoveka u njemu. Kasnije, u najnovijim Lalićevim romanima („Lelejska gora“, „Hajka“) taj otpor brutalnosti građanske civilizacije u njenom najdekadentnijem i najagresivnijem vidu, fašizmu, postao je još jači, oli je uz to osnažen i dubljim spoznavanjem tragične ljudske sudbine uopšte. „To što je svirebo — život je sam“. rečeno je u Lalićevom romani „Baslcid“. Život, egzistencija je ta teška svirepost sa kojom ie čovek neumoliivo i večito suočen. Oblici svireposti su različite: najpre je to bila tiranija bogatih i moćnih silnika koji su novcem ostvarivali sebi kraljevstvo nebesko još tu, na zemlji; zalim mnasilie i zločin ratnih osvajača, i uvek i :zauvyeR —. kosmičko zlo, patnja i smrt, ljudska

-sneippeljivost, i čovekova Čežnja za havmonijom'

i savršenstvom života koja se Sporo ili mikako ne ispunjava.

Prevedeni esej Prevedeni esej Prevedeni esej

SVI NAŠI DOŽIVLJAJI su isključivo lični; no neki od njih su manje lični od drugih. Oni su takvi po tome što, pod sličnim uslovima, večina normalnih ljudi ima slične doživljaje i, imajući ih, oni su u stanju da interpretiraju govorne ili pismene iskaze tih doživljaja na gotovo isti način. Što se tiče naših osobnijih doživljaja, takvi iskazi nisu mogući. Na primjer, vizuelni, slušni i mirisni doživljaji grupe ljudi koja gleda kuću kako gori vjerovatno su slični. Slični su, takođe, i intelektualni doživljaji onih članova: grupe koji nastoje da logički misle o uzrocima te određene vatre i, unutar odgovarajućeg znanja, o izgaranju uopće. Drugim riječima, osjetilne impresije i procesi racionalne misli predstavljaju doživljaje čija tajnost nije suviše ekstremna da bi ih načinila nedjeljivim. Razmotrimo sada emocionalne doživljaje promatrača. Jedan od njih može osjećati seksualno uzbuđenje, drugi estetičko zadovoljstvo, treći užas; isto tako, ostali mogu osjećati ljudsku simpatiju ili mnečovječnu i zlobnu radost. Očigledno je da ovi doživljaji nisu slični jedni drugima. U tom smislu oni su osobeniji od osjetilnih doživljaja ili intelektualnih doživljaja logičke misli. S tim u vezi, zna= nost može biti definisana kao osnov za ispitiva– nje, sređivanje i komuniciranje onim ljudskim doživljajima koji nisu tako osobni. Manje sistematizirano, književnost se takođe zanima ovim neosobnim doživljajima. Međutim, ona se DpoRUO bavi čovjekovim osobnijim doživljajima SIDE O MT djelovanjem osobnih svjetova inĐoštojanjk koji osjećaju i koji su svjesni svog dB ja i opčejavnih svijetova »objektivne

arnosti«, logičkih i društvenih konvencija i Ba UO obaviještenja općevaljanog.,

EDO Pa. promatra svoje vlastite iskaze i isww ugih ljudi o njihovim javnijim doživljajima; konceptualizira ih u termine nekog jezika verbalnog ili matematskog, zajedničke članovima njegove kulturne grupe: dovodi pojmove u uzajamni odnos u jednom logički suvislom sistemu; zatim traga za »operacionim definicijama« BO jih pojmova u svijetu prirode i nastoji da dokaže, putem opservacije i eksperimenta, da njegovi logički zaključci odgovaraju izvjesnim aspektima događaia koji se događaju „tu vani“

Na svoj specifični način pisac je takođe promatrač. organizator i komunikafo?r svojih vlastitih doživljaja i onih javnijih doživljaja događaja kod drugih ljudi koji se odigravaju u svjetovima prirode, kulture i jezika. Razmotreni na izvjestan način takvi doživljaji konstruiraju sirovi materijal za mnoge ogranke znanosti. Oni su takođe, neprerađlena građa poezije, mnogih sno 2 romana, eseja. Ali tamo gdje naučnik nastoji či ignoriše svjetove otkrivene njegovim vlastiOBUKAO OJO doživljajima drugih ljudi, pisac SRB ONOG ograničava zadugo na onome što ije WOBSGGHtDD et S njim izvaniska stvarnost. je ROBU Hod, ovezana aq unutarnim. sviieforn Oo E doživliaja, djeljivo logičko mišljenje preosi se u nedjeljivo osjećanje: burna indiviđual-

KNJIŽEVNE NOVINE

ĆEŽNJA za

apsolutnim

Esej Esej Esej Esej Bsej Esej Esej Esej Esej Esej Esej Esej EsejEsej Esej Esej Esej Esej Esej Esej Esej Esej Bsej Esej

MIHATLO LALIĆ

U ftakvom otuđenom, napormom i opasnom svetu Mihailo Lalić je nastojao da u svome književnom delu pruži čoveku nade, hrabrosti i revolucionarne energije. Ali on je osetio i shvaiino da je u takvom svetu, i u svetu uopšte, čovek ugroženo, samotno biće, i da se svi napori oko menjanja i usavršavanja društvenih sistema svode, u krajnjoj liniji, na težak i neizvestan napor „da se, promeni, usavrši i, humanizuje čovek, oni egoistički, uzurpatorsko-olimački, svirepi instinkti u njemu. Da se čovek socijalizuje a da pri tom sačuva svoju ličnost, svoju indivi-

dualnost, svoju slobodu. Samotni čovek u prozi,

Mihaila Lalića je hrabar čovek koji ne robuje ničemu, pa ni samoći, ali koji u njoj nalazi surovog okrepljenja da bi izdržao u bici s ljudima, za ljude i za život.

MORALNI ISTORIČAR. — Naše revolucionarno doba ima u Mihailu Laliću izuzetnoga moralnog istoričara. Ona egzistencija, moralno faktora na koju je J ean-Paul Sartre ukazao „kod Alberta Camusa karakteristična je i za književno delo Mihaila Lalića. Čak i manje moralist i moralističan od Camusa, Lalić je — u svojoj aktivističkoj, revolucionarnoj koncepciji i u svOme nadasve dramatskom romahnsijerskom oblikovanju ljudskih sukoba i sudbina — osoben i dosledan sebi i u svome moralnom stavu: nemogućnost pasivnoB stajanja i ostajanja na Oštroj granici dobra i zla .— #čfto je ono šlo ga nagoni da ispituje dimenzije i krajnosti ljudskog i neljudskog i da bude uporan prateći svoje JUnake na mučnim, trnovitim putevima ka ATmagdonu, gde će se (po drevnoj legendi) odigrati konačna bitka između dobra i zla. Ta težnja ka konačnom, ta čežnja za apsoluinim dominantno ispunjava Lalićevo književno delo. Jedna od najbitnijih manifestacija te apsolutne strasti je revolucionarnost, nasušna potreba da se ljudi udruže kako bi srušili ono što okiva svet i razara ga u njegovoj životvornoj suštini.

SMISAO DUHOVNE AVANTURE. — Možda je avantura prejaka ili suvišna .reč kad je u pitanju ovaj pisac, kao i reč avangarda. Istinski avangardisti — oni koji delom, novim. intelektualnim, misaonim, duhovnim suštinama a ne pretežno polemikom i manifestima otvaraju nove puteve u ume{nosti — nikad nisu mnogo marili za nju. Marcel Proust, James Joyce, JeanPaul Sartre, Bugen Ionesco, A. B. Šimić, Miroslav Krleža (i toliki drugi) ili nisu spominjali ili su čak otvoreno odbacivali bilo kakvu vezu sa avangardizmom. Bilo im je dovoljno da se DpOsvete svom delu. I zato nedostatak »avanture« u konvencionalnom smislu te reči (neprekidno vatrometno književno eksperimentisanje bež vidljivih rezultata, ograničavanje na publicistiku i manje literarne forme u kojima se eksperiment lakše ostvaruje, mesijansko fatalizovanje svog posla, poziva i pozvanja, itd.) — ne znači da u književnom delu Mihaila Lalića nema dublje duhovne avanture, širenja vidika, sazrevanja, intenzivnijeg spoznavanja ljudske stvarnosti, sudbine „istorije.

Ta avantura je kod Lalića tiha, skrovita, nepretenciozna i antialarmanina. Ona se trudi da dokuči, definiše čoveka, ljudske mogućnosti, isitinu, a nie da se nametne 'drugima kao jedino vredan i ispravan Tiotalno-eštć{ski stav, SPo{rebni su nam pjesnici, dobri i razni...«, Tre-

Prevedeni esej Prevedeni esej Prevedeni esej Prevedeni esej Preved

„ KNJIŽEVNOST

i znaanosi

HAKSLI

OLDOS HAKSLI

nost zauvijek probija kroz ljusku kulturnih navika, Štaviše, način na koji umjetnik tretira svoj predmet veoma se razlikuje od onog na koji naučnik tretira taj isti predmet, On ispituje niz pojedinačnih slučajeva, bilježi sve sličnosti i istovjetnosti i iz ovih izvodi generalizaciju, Uunutar koje se (nakon što je provjerena protiv opaženih stanja stvari) svi drugi analogni slučajevi mogu shvatiti te s njima i operisati. Nje-

govo primarno bavljenje nije s konkretnošću nekog jedinstvenog događaja, već apstrahovanim generalizacijama, pomoću kojih svi događaji odteđene vrste „imaju smisla“. Umjetnikov pristup, doživljaju — pa i onom koji je u većoj mjeri općejavni — drugačije je prirode. Ponovljivi eksperimenti i apstrahovanja od doživljaja upotrebljivih generalizacija njega ne zanimaju. Nje gov metod je da se usredsredi na pojedinačni slučaj, da zagleda u njega tako pažljivo da mu je na kraju moguće da potpuno gleda kroz njega. Svaka konkretna pojedinost, javna ili osobna, predstavlja za njega prozor koji se otvara prema općenitosti. „Kralj Lear“, Hamlet“, „Macbeth« — tri jezovite priče o veoma individualiziranim ljudskim bićima u izuzetnim situacijama, ali kroz ove zapise o jedinstvenim i krajnje nevjerovatnim događajima koji se događaju simulfano u svjetovima ličnog i općejavnog doživljaja, Shakespeare je vidio, i na čudesan način učinio da i mi vidimo, prosvijetljenu istinu u svim slojevima, od kazališnog do kozmičkog, od političkog do sentimentalnog i psihološkog, od svega odveć poznatog ljudskog do uzvišeno nepoznatog. Prirodne znanosti su počele s progresom kada su istraživači pomjerili svoju pažnju s kvaliteta na kvanitete, od pojavnosti stvari opaženih kao cjeline na njihove sitne strukture; od pojava prezentiranih svijesti pomoću osjetila ka njihovim nevidljivim i neopipljivim sastavnim dijelovima čija je egzisteninost mogla jedino biti pretpostavljena analitičkim razumom. Prirodne znanosti su »nomotetične«; one iragaju za fim da establiraju objašnjavajući zakone i ti zakoni su najkorisniji i najobavještajniji kada se zanimaju odnosima nevidljivih i neopipljivih pojava koje se nalaze u samoj osnovi nečega. Ove nevidljivosti i neopipljivosti ne mogu biti opisane jer nisu predmeti neposređnog doživljaja; one su poznate samo putem izvođenja izvedenih iz neposrednih doživljaja na stupnju obične pojavnosti. Književnost nije »nomoftetična«, već »idiografična«; ona se ne zanima pravilnostima i objašnjavajućim zakonima, već opisima pojava i razlikujućim kvalitetima predmeta opaženih kao cjeline, prosuđivanjima, poredbama i razlikovanjima, »unutarnjom prirodom« i suštinama; konačno, ona se zanima s Istigkei+t stvari, Nemisli u mislima, vanvremenskom Kakvoćom 'tı jednoj beskonačnosti vječnog propadanja i Dponovno vječnog obnavljanja. i

| od najtežih i najzagonetnijih

Napomena o književnom delu Mihaila Lalića

Hsej EsejEsej Esej Esej Esej HEsej Esej

kao je Lalić jednom prilikom, još 1954. godine. Samo s tom i takvom 'toleraninošću književnosšt

može slobodno da živi i opstane.

ROMANSIJER SUDBINH. -- Sudbina, ono beskrajno, neuhvatljivo ništa koje ništi čoveka, ljude, život — postaje znatan činilac u Lalićevoj prozi: prema njoj, nasuprot njoj mere se i razmatraju mogućnosti pojedinca i težnje društva u njihovom zakrvljenom, neskladnom iraženju skladnosti i ravnoteže u svetu.

To traženje, to bolno, ljuto trvenje jedna je ljudskih drama. Čovek je u njoj sve i niko, pobednik i pobedeni — i ta alternativa, ta neizvesnost jedan je od uzročnika i podsticaja Lalićevog tragičnog optimizma: saznanja da su život i čovek sam jad i skončavanje, ali da se za njih, bez obzira na sve, vredi boriti i mora boriti, ili odmah umreti. To je (u Lalićevoj prozi) tragična vizija i saznanje koje ne deprimira već krepi, iskazano mudro, uzdržano, rezignirano, nepokolebljivo. Taj' tragizam ostvaruje se maksimalnom potencijom: smešten je u najobičniju ljudsku svakodnevnost i dat povremeno, neoseino, kao metafizička pretnia: u Lalićevoi prozi smrt se pojavljujie kao način života (»Hajka«), a zlo i nasilje u čistom stanju, kao gola, uskipela mržnja i sVirepost, sudbinska kazna, k9o kulminacija ljudskog otuđenja i samorazaranja.

OPET: ZAGONBIKA VEDRINE. — Kod Lalića, kao i kod L. N. Tolstoja, ima ponekad i nekog potajnog, nevidljivog, tamnog prkosa koji je u stanju da se svemu suprotstavi i da sve ljudske vrednosti dovede u pitanje. Istovremeno, pre tih krajnjih odluka, Lalić ne gubi volju i potrebu da osmotri šta se još može učihiti za dobro ljudi. Ta humanost, ta njegova saradnja sa čovekom je čista, stroga, senzibilna i sasvim nesentimentalna. Samosvest i odlučnost u ogledanju sa nasiljem i zlom dali su pri tom Lalićevoj prozi oporost i žestinu koju poseduju samo oni koji se časno bore sa nadljudskim i antiljudskim silama u čoveku i prirodi, sa nemogučim. Ta odlučnost i samosvest, taj bunt i otpor sadrže u isti mah, po Hegelovim rečima, {iragičnu, »apsoluino pomirenu vedrinu duše«. gordu

pripravnost na svako dobro i svako zlo. Najviša ·

i najdublja tragičnost je ona koja do toga svog poslednjeg, konačnog saznanja dolazi u mirnoj, gotovo radosnoj, oslobađajućoj vedrini. Njeno dostojanstveno pomirenje u porazu je njena naj veća pobeda. i

HG 20% OM SLUP* BLASOLOG PŠ (Fragmenti iz knjige »Mihailo: Lalić: Povest

o ljudskoj hrabrosti«)

eni esej Prevedeni esej Prevedeni e:

Svijet kojim se književnost zanima jeste svijet u kome su ljudska bića rođena, u kome žive i na kraju umiru; svijet u kome ona vole i mrze, doživljuju uspjeh i poniženje, nađu i očaj, svijet patnje i uživanja, ludosti i zdravog razuma, nedotupavnosti, lukavosti i mudrosti; svijet društvenog pritiska i individualnog impulsa, „razuma protiv strasti, svijet insinkta i konvencija, dje~

ljivog jezika i nedjeljivog osjećanja i utiska; u-

rođenih razlika i pravila, uloga, uzvišenih ili apsurdnih rituala nametnutih kulturom koja pre ovlađuje. Svako ljudsko biće je svjesno OVOES raznovrsnog svijeta i zna (u većini slučajeva prilično konfuzno) gdje ono stoji u odnosu na njega. Štaviše, i, analogijom s njim samim, ono može pretpostavili gdje i ostali ljudi stoje, šta osjećaju i kako se vjerovatno ponašaju. Kao sopstveni individuum naučnik „nastanjuje taj mnogolični svijet u kome ostali ljudi žive i umiru. Ali, recimo, kao profesionalni kemičar, fizičar ili psiholog, on je obitavalac radikalno drugačijeg univerzuma — ne univerzuma datih. pojavnosti, već svijeta izvedenih finih struktura, ne doživljenog svijeta jedinstvenih događaja i različitih kvaliteta, već svijeta kvantificiranih pravilnosti. Znanje je moć i što izgleda kao paradoks kao da su upravo kroz njihovo znanje o onom što se događa u ovom nesaznatom iskustvom svijetu apstrakcija i zaključivanja naučnici i tehnolozi polučili svoju ogromnu i sve veću moć da kontroliraju, upravljaju i modifikuju svijet mnogobrojnih pojava u kojima su ljudska bića privilegisana i osuđena da žive. , Svaka „znanost posjeduie svoj vlastiti olcvir odnosa. Činjenice o fizici koordiniraju na jedam način, činjenice o ornitologiji (znanosti koja je velikim dijelom još uvijek idiografična) ma jedan drugi veoma različiti način. Za Znanost u njenom. totalitetu, krajnji cilj jesle ostvaremic monističkog sistema u kom je — na simboličkoj razini i pomoću izvedenih sastavnih dijelova novidljive i neopipliivo fihe strukture — ogromna

mnogostrukost svijeta reducirana na nešto sliče

no jedinstvu, i u kom beskrajna sukcesija jedinstvenih događaja velikog broja veomn različitih vrata postaje uređenn i simplifikovana RA jedan jedini racionalni red. Da li će ovaj cilj biti dostignut ostaje da se odgovori. U Hey» ab menu mi imamo različite znanosti, svaku sa sVOjim vlastitim sistemom Rkoordinirajućih pojmo| svojim vlastitim kriterijumom objašnjava– Pisac, kada je najodređenije literaran, priMa TBiasivinost događanja, raznoličnost i ooo Oi svijeta, radikalnu nestišljivost na ORTSNROA itom nivou. neprečišćene, nekoncep=Bo KON egzistencije; konačno on prihvaća izaokaci BU. Jodinaiveno.| raznolikost i zagoost bacaju u lice i, prihvativši ga, usredsre-

Guje na paradoksalni zadatak predstavljanja nasumicnosti i neoblikovanosti individualne egzistenciie ti veema organiziranim ismiseonim, umjetničkim djelima. |

e a ra ai s E

# Preveo Mario Suško

= EX

ahyla el CZ 1 E