JUS standardizacija

SKLONIŠTA OSNOVNE ZAŠTITE PREMA INOVIRANIM TEHNIČKIM NORMATIVIMA

Pukovnik Bojan Vandot, dipl. ing.

Referat saopšten na stručnom seminaru „,Projektovanje izgradnja skloništa“, maj 1984. godine

Skloništa za zaštitu stanovništva su građevinski objekti ili delovi građevinskih objekta koji su izgrađeni tako da mogu da pružaju zaštitu od eksplozija, požara, radioaktivnih zračenja i zatrovanog vazduha licima koja se zateknu u njima pre nastanka tih opasnosti. Da bi skloništa mogla da funkcionišu i za vreme trajanja tih opasnosti, moraju da budu opremljena sredstvima, opremom i uređajima neophodnim za život u zatvorenom prostoru.!

Prema zaštitnim svojstvima skloništa se dele u skloništa osnovne, pojačane i dopunske zaštite. Skloništa osnovne zaštite grade se u urbanim sredinama koje, prema proceni društveno-političke zajednice, mogu biti napadnute nuklearnim ili konvencionalnim borbenim sredstvima. Ova skloništa, već prema vrsti i nameni, štite od natpritiska vazdušnog udarnog talasa eksplozije jačine 100, 200 ili 300 kPa, radioaktivnih i toplotnih zračenja, srazmernih natpritisku eksplozije kao i otrovnih materija. Vazdušni udarni talas je posledica svake eksplozije. Dejstvo razornog udarnog talasa eksplozivnih tela punjenih trotilom i drugim savremenijim eksplozivima je ograničeno na nekoliko metara, a pri nuklearnim eksplozijama, ovaj talas liči na džinovski valjak koji se kreće nadzvučnom brzinom i ruši sve što mu se nađe na putu. Pritisak udarnog talasa eksplozije meri se jedinicom sile koja deluje na površinu od 1 m”, tj. paskalom (Pa)? . Prozorsko staklo se rasprskava pri pritisku od 3 kPa, trošne zgrade se ruše pri pritisku između 10 i 18 kPa, drvene barake između 14 ı 20 kPa, zidane zgrade između 35 i 45 kPa, industrijski objekti između 80 i 100 kPa, armirano-betonski objekti izdrže do 170 kPa.

Lakše povrede na ljudskom telu javljaju se pri pritisku između 20 i 30 kPa, ali ima puno drugih opasnosti kao što su parčad stakla i komadi građevinskog materijala koji se razlete radijalno od eksplozije.

Udarni talas eksplozije ima za posledicu i stvaranje indukovanog talasa u tlu, koji udara na bočne površine skloništa. Posledica tog udara je pomeranje celog objekta, čije komponente su maksimalni porast ubrzanja, ubrzanje,

brzina i pomak. Oprema i uređaji u skloništu posebno se obezbeđuju u pomeranja ili prevrtanja. Ležaji i sedišta odmaknuti su od zidova da se spreče eventualne ozlede ljudi od udara u tvrdi predmet. Teško je postaviti opšte pravilo za dopuštene brzine udara koji još može da podnese ljudsko telo. Smatra se da kod brzina pomeranja skloništa od oko 1,5 m/s nastupe lakše povrede, dok vrlo teške povrede mogu da nastupe kao posledica udara pri brzinama 4,5 m/s do 6,0 m/s. U Pravilniku o tehničkim normativima, komponente pomeranja date su u zavisnosti od natpritiska udarnog talasa eksplozije i iznose:

— Za natpritisak 100 kPa: ubrzanje 2 g, brzina 0,5 m/s i relativni pomak 5 cm;

— za natpritisak 200 kPa: ubrzanje 4 g, brzina 1,0m/si relativni pomak 6 cm;

— za natpritisak 300 kPa: ubrzanje 6 g, brzina 1,5 m/s (mogućnost lakših povreda!) i relativni pomak 7 cm. Veličina g je ubrzanje zemljine teže i iznosi 9,81m/s?*.

Nuklearnu eksploziju prati emisija snažnog radioaktivnog

i neutronskog zračenja. Na udaljenostima na kojima pri-

tisak vazdušnog udarnog talasa iznosi 100, 200, odnosno

300 kPa, nuklearna sredstva kilotonskih snagaš imaju

snažnije gama i neutronsko zračenje od nuklearnih sred-

stava megatonskih snaga. Kao merodavne za dimenzioni-

1 Savezni sekretar za narodnu odbranu propisao je „Pravilnik o tehničkim normativima za skloništa”, koji je objavljen u „Službenom listu SFRJ“, br. 55/83.

2 U međunarodnom sistemu, jedinica za pritisak naziva se paskal (Pascal) i označava se sa Pa. Jedinica paskal propisana je jugoslovenskim Zakonom o mernim jedinicama i merilima, od 31. marta 1976. godine. Od ove osnovne jedinice mogu se napraviti veće i manje jedinice, kao npr.

kPa (kilopaskal) = 1000 Pa = kp/cm?

100 MPa (megapaskal) = 1,000.000 Pa = 10 kp/cm?

Snaga molekulamih eksplozija izražava se energetskim ekvivalentom masa tnt (trinitrotoluola ili trotila) u kg. Snaga nuklearnih eksplozija se izražava ekvivalentom mase tnt u kilotonama (kt) ili megatonama (mt). Pri tome važi sledeća veza:

1 kt = 4,1868.10!? J (džula) = 4,1868 TJ (teradžula)

18 LUJ ____________________——_—______—

Standardizacija 1985./br. 1—2