Književne novine

IFHRRI{Y/|}}

SVETILIŠTA

OPSTATI I NA OBALI GDE JE U PUNOJ VIDLJIVOSTI OBELEŽENO PRISUSTVO SMHTI (DETALJ BROJGELOVOG „TRIJUMFA SMRTI)

· LEGENDA O HERAKLU je legenda o iskupljenju i ispaštanju zbog počinjenih grehova, drevna priča o prestupu i kazni. Heraklovi podvizi trebalo bi da upute na samoodricanje i obuzdavanje nagona, na smernost i jedno=> stavnost. Podvizi bi trebalo da se shvate kao parabola o kazni za one koji krše zakone, božahske i ljudske, kao parabola o veličini patnje od koje će Herakla moći da oslobodi samo "oganj, a ne kao priča o veličini junaštva, O uzvišenosti herojstva koje se voljno ponelo kao krst. Ali lik Herakla je, uprkos tome, pre svega lik heroja, a tek onda lik pokainika.

_.. Herojstvo, je individualan čin, ali kao kuli ima istorijske i metafizičke razmere. Ratovi su pojavni vid, istorije, a, herojstvo je njen meta= fizički smisao. U liku heroja čovek i ljudsko društvo ne samo da se suprotstavljaju mnogim vidovima svoje sudbine, već se i omogućuje kontinuitet u tom suprotstavljanju. U suštini herojstva je individualno istupanje u ime Čovekove egzistencije, a i u ime šire, ljudske, klasne, nacionalne zajednice. Herojstvo je poistovećenje lične sudbine s opštom sudbinom i istorijom. U činu herojstva je razrešenje sudbine i istorije. Lična egzistencija samo je fenomen tog opšteg simbola, tako da se u izvesnom smislu može uvek govoriti o tragičnom herojizmu, 'MHeraklovo samoodricanje može se shvatiti i kao odricanje od lične egzistencije. Heraklova smrt, njegovo izgaranje u ognju, takode se može protumačiti kao simbolika takvog odricanja.

Mit o Heraklu, predanje o herojskoj ličnosti i o junaštvu, za pesnika je simbolična legenda O večnosti i neprolaznosti, Heraklova besmrtnost i njegovo. obogotvorenje umetničko je, „ali š filosofsko razrešenje zagonetke ljudske egzistencije: prolaznost nije njen nužan atribut. Jer po mitu, reklo bi se, čovekova egzistencija posle smrti, u carstvu senki, nije još svedočanstvo, bar ne uverljivo i pouzdano, o neprolaznosti ljudske egzistencije. Za svet senki bi se moglo reći da je to posredno i slikovito osvedočenje o prolaznosti. Ali postajući božanskom, ljudska egzistencija, ne menjajući bitna obeležja, stiče atribut večitosti, Za mit je to preinačenje stvarno i ono ima fežinu realnog zaključka O ljudskoj sudbini. Za pesnika, kada pristupa mitu, to preinačenje je simbolično, a ako ima 'smisao realnog zaključka, onda je to zbog toga što je preinačenje postalo realnost mita. Predanje o Heraklu osvetljava junaštvo kao jednu od bitnih čovekovih odlika u njegovoj istorijskoj egzistenciji, a predstavlja i mogućnost negacije, u velikoj meri idealnu mogućnost negacije prolaznosti ljudske egzistencije preko njene transformacije u realnost mita.

Pesniku se otkriva dublje značenje Herakiovog svetilišta: atribut istorijskog blizak je atributu večitog, a simbol herojskog približuje se simbolu istorijskog. Smrt je u osnovi herojike, što znači da se može reći da je' smrt i u osnovi večitosti. I dalje: istorijsko stvarno postoji, delotvorno traje tek preinačeno u realnost mita u realnost opšteg iskustva i zajedničkih simbola. Kao svetilište na obali mora s kojeg se otiskuje blistav luk u nedogled. Luk koji je odblesak istorijskog u imaginarnom vremenu.

· Pesnikovo građenje svetilišta je objektivizacija mita, ali istovremeno s uobličavanjem ono je i njegovo preinačenje. Pesnik preinačuje i izneverava samu suštinu mita: on gradi svetilište sa svešću da bog ne postoji. Umesto vere, vu kamen svetilišta je utisnuta njegova sumnja, koja svoje razrešavanje ne traži u simboličnoj i transcendentalnoj suštini svetilišta, već u samoj činjenici njegovog postojanja. Za pesnika svetilište nije simbol boga, već je bog simbol svetilišta. Isto tako, božansko je simbolika mača, a ne mač božanskog. Oni koji su prvi stvarali svetilište, iz najdubljih pobuda da shvate svoju sudbinu i suproistave nešio irajno prolaznosti, smisao svog stvaranja nalazili su u bogu: zato ie svetilište njegova inkarnacija. Ali pesnik,

KNJIŽEVNE NOVINE

koji u svetilištu vidi simbol trajnosti, svestan je da večitost nije u bogu, već u svetilištu, u mitu.

Sa svetilišta na kojem leži mač otkriva se pogled na prostranstva smrti i na prostranstva istorije. U svetilištu pesnik nagoveštava mogućnost kako da se čovekova duhovaa egzistencija spase od prolaznosti i kako da irajno opstane u vremenu. Možda je najkraći put ka toj mogućnosti preko žrtve. Prineti život na žrtvenik je iskupljenje smrti smrću. 'Ali smisao iskupljenja nije samo u žrtvi, niti u činu smrti, već-iznad Svega u žrtveniku. Samo sa svešću o smislu Žžrtvenika čin smrti je Žžriva, a žrtva herojstvo. SRAK6JBEĐURri herojstvo' fi su moguća lica jednog mogućeg. simbola: večnosti, Večnosi nije samo u smrti, ni samo u žrtvi. A herojstvo je u njima i izvan njih. Herojstvo Je nio> guće bez čina smrti i bez čina žrtve, ali je nemoguće „bez svesti o njima. Herojstvo podrazumeva žrtvenik i ostvaruje se u njemu: postaje žrtvenik sam ili njegov nerazlučiv deo: slika njegova, prizor, simbol,

U preinačenju od čina do prizora, herojstvo se prelama u jednom prostoru, prolazi kroz me-

4

ATRIBUT.

dijum koji bi se mogao nazvati pređanjem, legendom, uobličenim sećanjem, a iznad svega medijumom poezije. Tek preko medijuma boezije herojstvo se približuje večnosti, uranja u opšte vreme ili izranja iz vremena. Posredstvom poezije herojstvo, ako ne postaje božansko kao u mitu, postaje istovetno s božanskim: neprolazno. Po izvršenom činu pesnik od heroja preuzima mač i na maču urezuje njegov lik. Prizore njegove egzistencije uobličuje u žrtvenik. Individualna egzistencija frajno ostaje kao poetski simbol herojstva. Posredstvom poezije svaki herojski čin i svaka herojska ličnost ne uzdiže se do večitosti, ali posredstvom: poezije činu herojstva pridaje se dublje značenje: 'herojstvo je projavljivanje duhovne i samosvesne egzistencije.

Nije samo u tom preinačenju herojstvo zavisno od poezije. Poezija utiče i na sam čin herojstva. Kao što od heroja uzima mač i stavja ga na jedinstveni žrtvenik, pesnik čuva mač od zaborava i predaje ga u ruke heroja. Ne svakim mačem, Već samo mačem sa svetilišta mita postaje se heroj, samo smrt nanesena tim mačem, ili· zadobijena pri njemu, suprotstavlja se prolaznosti. Tim mačem je čovek tvorac istorije i ulazi u istoriju kao njen stvaralački impuls, a 'ndividualna egzistencija se izjednačuje s istorijskom. Posredstvom i pesnika i poezije, kao

i svojim činom, kroz niz individualnih i opštih činova, čovek ne trpi istoriju, već deluje na nju. Herojsko se lako uzdiže do istorijskož, a lično

do opšteg.

Delujući na preinačenje lične egzistencije, prevvarajući lično u simbolično, opšte, i tim opštim utičući na pojedinačno, pesnik deluje na

MIT O HERAKLU, PREDANJE O HEROJSKOJ LIČNOSTI I O JUNAŠTVU, ZA PESNIKA JE SIMBOLIČNA LBGENDA O VEČNOSTI I NEPROLAZNOSTI. HEERAKLOVA BESMRTNOST I NJEGOVO OBOGOTVORENJE UMETNIČKO JE,

ALII FILOZOPSKO RAZREŠENJE ZAGONETKE LJUDSKE EGZISTENCIJE: PROLAZNOST NIJE NJEN NUŽNI

BNEBANEBHHHHENGRSRHHOBENBNEHHBENERNWNHNNURH&GSWWERNWESPEABNNU M MWWWSWHGWeWWEWWSuUGRaNEPSBWBHHEHRSWWGRUWKYAGSVWHGWNONSEMERGEYBHNNGNRSE|

istoriju. Kao što je poezija međijum za preobraženje herojskog u večito, dinamičkog u statičko, tako je i indiviđualno, pojedinaćno, herojsko, medijum za preobražavanje poetski ličnog u istorijski opšte, za preinačenje poetski statičkog u dinamičko, pasivnog u deloivorno, simboličkog u neposredno egzistentno. Usmera– vajući lično, pesnik usmerava istorijsko. Pesnik i poezija prestaju da buđu, odnosno nisu nešto što Je samo medijum, samo realnost prelamanja, uopštavanja, već i individualno postojeće i dejstvujuće. Realnost poezije po tome se bitno razlikujc od realnosti mita, preinačena svetilišta od prvobitnih.

Opredeljujući se za svetilište mita, pesnik se ne poništava 'kao ličnost, svoju ličnost ne zak ania iza svetilišta i ne rastvara je u viziji boga. Pesnik produžuje tradiciju mita, obnavlja je u vremenu, ali, i u duhu trađicije, obnavlja. je sve novim vrednostima i značenjima. On i održava Večiti plamen, i pali sve novce vatre. Ličnost pesnika ispoljava se i u jednom i u drugom činu. Ako je svetilište mita, svetilište ljudske istorije u prisutnim simbolima, prizorima i slikama večito, ako je prisustvo u tom svelilištu svedočanstvo i zaloga. o neprolaznosti, oada pesnik i svoje prisustvo može da čini stvarnira i neprolaznim, istinskim, dejstvujućim. Zatvarajuci svod nad svelilištem, ne podaređujući sVetilište bogu, pesnik je i svetilištu i svemu prisutnom i njemu dao obeležje svog postojanja: svi odnosi i sva preinačenja zbivaju se u njemu, u njemu se završavaju i, preobraženi, iz njega ističu, Pesnik je zauzeo upražnjeno mesto tvorca.

Postojećeg, ali ne svemogućeg. Pesnik stvara mit ali i podvtgava mu se. On je u zavisnosti od već stvorenog. On postoji u rasponu prošlog i budućeg vremena. Na prisutno vreme on niti može u potpunosti da deluje niti da ga preobražava. Njegov je materijal u prošlosti, biižoj i daljoj, njegova se reč pali u dodiru sa sadašnjim vremenom ali se, kao plamen nošen vetrom, upućuje ka budućem. Vaskrsavajući i stvarajući mit, pesnik ne samo da posredno utičc na tekuću istoriju, ne samo da postaje činilac istorije u njenom hodu, što je oduvek bila potajna želja pesnika, već se kao ličnost, ne kao medijum, ugrađuje i u mit, nacionalni ili oDšteljudski. |

Nije samo težnja ka večitosti i neprolaznosti ono što pesnika uvodi Uu Heraklovo svetilište. Večnost pesnik može da nasluti i ostvari i bez mnogostruko uslovljenih odnosa s istorijom, 1 iz svetilišta drugih bogova pružaju se pogledi na more bez obala. Otvara se takav pogled i U dionizijskom svetilištu. Simboli kosmogonije takođe su izdržljiva i sigurna građa za stvaranje neuništivih pesničkih spomenika. Ali pesnicima se oduvek činilo da su simboli istorije ono što im najsigurnije obezbeđuje mogućnost stvaranja istinskog i trajnog luka u vremenu. Istorija je znatno šira i opštija od herojike, kao što je u odnosu na mit više realnost pojedinačnog.

eraklo je jedan od bogova. Istorija je jedan :a ikada NW imaginarnom kontinuiteta, koji ostvaruje poezija. Ali je istorija osnova koja obezbeđuje poeziji trajanje ne samo U određenom istorijskom firenutku i u određenoj društvenoj formaciji, u neposrednom životu više pokolenja, veći u antičkom svetu, potiskuje mitologiju, ali i kao mitologija, kao narodna irađicija. Poezija, već u antičkom svetu, potiskuje mitologiju, ali dn bi je uključila u sebe. U osnovi je toga težnja da se omogući trajanje Dpoezijć koje ne bi is

istorijski aspekt je jedan od mogućih u mitu.

488BH5qqudanauganadaukRagsgagagsuHanyaaSSRNMPSGaRSHMURSSG4Gagaz

-

Rključivo bilo zasnovano ma poetskom vređnovanju. U tome se oseća želja pesnika da se potvrdi ne samo kao poefski subjekt, U realnostima poezije koje se prelamaju i Uuslovljavaju isključivo po unutrašnjim zakonitostima poezije, pesnik postoji kao poetski subjekt, a ne integralna ličnost. Poetski subjekt izdvojen je u tim sferama od svega što nije duh poezije, koji je sam stvorio, ili kojim je izazvan. Sve što je pesnikova. ličnost može izgledati i činiti se nevažnim u tim okrenutim i zatvorenim u sebe realnostima. Prelamajući i gradeći realnosti poezije na realnostima istorije, utičući na istoriju i uzdđižući je do poetskog simbola, uključujući se u istorijski Život nacije, pesnik želi da se poistoveti s istorijskom, herojskom ličnošću. Pesnik želi svoj lik da ureže u žrtvenik svetilišta, a ponekad i na njegov mač.

Ali svoj smisao ima ne samo „uključenje realnosti poezije u realnosti istorije, već i realnosti istorije u realnosti poezije. Odričući se ovog potonjeg odnosa, pesnik je upućen na jedan statički vremenski trenutak, u kojem se približuju ili poistovećuju „prošlo, sadašnje i buduće vreme. I onako relativan odnos sa sadašnjim vremenom, u statičkoj dimenziji vremena, kao da prestaje da postoji. Na sadašnje vreme poezija može da deluje svojom svešću o opštem istorijskom toku, svojim osećanjem vremena prošlog i budućeg. Izvan realnosti istorije, poezija je gotovo lišena takvog osećanja. I mit izvan istorijske perspektive, kao i pojedini istorijski prizori, izdvojeni i svedeni ma sebe, ne pripadaju dinamičkom vremenu već statičkom vremenskom trenutku.

'Aleksanda PETROV

esej esej esej esej esei esej esej esej esej esej eseji esei esej esej esej esej esej ese}

Samo iz takve perspektive vreme mita ic= gleda kao nepomično, kao opšte vreme, i SVa– kom frenutku jednako samo sebi. A ako se i može govoriti o toku tako shvaćenog mitskog vremena, onda je reč o toku koji opisuje ili zatvara krug. Pesnikovo pristupanje mitu je

· približavanje jednom trenutku vremena, odnos~

no simbolu koji vremenski trenutak najpotpunije izražava, koji je u imaginarnom centru kruga. Ako pesnik i vaskrsava različite istorijske prizore, koji su udaljeni među sobom, koji su razdvojeni vremenskim tokom, moguće je da to čini da bi predstavio da su svi ti trenuci ha pokretnoj traci vremena podjednako udaljeni od jedne tačke, od jednog sftaličkog trenutka. U svakom vremenskom {ireniuatku. otkrivajući jedan opšti, zajednički, sveprisutni, prema kojem su svi drugi samo varijacije istog, različiti fenomeni istovetnog, pesnik i istoriju i vreme predstavlja kao privid.

Ali šta za pesnika i poeziju može da znači priblizavanje i spajanje s iim statičkim irenulkom? Iz tiakve perspektive sav napor ka voećnom i neprolaznom mozc se ućiniti apsurdnim. Neprolaznost bi pesnik mogao ostvariti iskljuČIVO vrednošću same poezije, izvan svih relacija „poezije prema bio čemu drugom, ali i Luezija je privid kao i sve drugo. U odnosu na Jeanu statičćku reamost, na mi, u odnosu na svetilište, ha simbol boga u njemu, sve je varijacija, više ili manje suvisna. Suština svetilišta Jedna je i jedwiskvena, a ona je davno otkrivena. Otkrivanje novih dimenzija istog Simbola, ili mnogin simbola, apsurdno je jer simbol, ili simbote, ne preinačuje i ne' čini ih delotvornim. Poezija vodi ka zaključku da vreme ne postoji a aa je u osnovi svega: apsurd.

A na granicama apsurda, pri saznanju da vreme nc postoji, da se ništa ne menja, ali da to sve ipak jeste, prisutno je i traje, pesnik u tumzčenju mita moze otkriti i ono Što mil u prvom planu sugerira: postojanje boga. Približavanje poezije mitu kao jedinoj opštoj realnosti može se shvatiti kao pribižavanje večnom. ali božanski večnom,. Jer pesnik je svotilištu pridao samostalnu vrednost i prolumačio ga Je kao metaforu. Nad njim je on bOodigao svod. Uslovno zadržavajući sliku. boga. Likovi različitih bogova, dalje, mogu se doživeti i predstaviti kao fenomeni istovetnog, kao pojavne strane iste suštine. Umesto vremena pesnik otkriva boga, umesto dinamičkog vremena večnost, umesto relativnog apsolutno,

Ali se više različitih lukova, ipak, sjedinjuju u jedinstven, spektrzlan luk, koji se ofiskuje s Heraklovog svetilišta i nad morem prostire u nedogled. Svetilište Herakla je na obali gde je u punoj vidljivosti obeleženo prisustvo smrti, a svetilište, i luk koji polazi s njega, kao da su obeleženi napor da se istraje i opstane i na toj obali, da se na njoj, uprkos svemu, izgradi spomenik koji postoji, koji odoleva, s kojeg se izvija Juk prema moru. Zato je i poezija, koja se na Toj obali rađa i stvara, sva u znakvi tog luka, koji spaja realnosti neprisutnog vremema, prošlog i budućeg, vremena, imaginarnog,

koje se ne može osetiti, doživeti, već samo nazreti, naslutiti, približiti. Ako se i ne poziva na smrt, da bi se preko smrti savladala smri, ako i ne poziva na odricanje od života, u tom. svetilištu vizija jednog višeg života pretpostavlja se neposrednom. doživljaju života.