Novi Pazar

teriotorijom u Cmoj Gori, sto je bilo veoma značajno za dalji razvoj NOB-a u Sandžaku. U jedinom slobodnom sandžačkom gradu - Bijelom Polju nalazili su se Oblasni komitet KPJ i SKOJ-a, Izvrsni odbor ZAVNOS-a, Komanda vojnog područja i sreske ustanove Bjelopoljskog sreza. Glavni štab Sandžaka bio je u Borovi kod Pljevalja. Početkom februara, Sandžak je imao jednu proletersku i jednu udamu brigadu, sa 1.600 boraca, dva partizanska odreda i Glavni stab sa 400 boraca, jednu komandu podrucja i tri komande mjesta s 200 boraca, i oko 500 boraca u 1. i 2. proleterskoj, 3. cmogorskoj i 5. krajiškoj diviziji. 82 Po naredenju Vrhovnog štaba, formiranaje 4. marta 1944. godine, 37. udama sandžačka divizija, u čiji sastav su ušle 3. proleterska sandžačka, 4. sandžačka i 8. cmogorska brigada. U vrijeme formiranja imala je oko 2.300 boraca. Ova divizija je u prvo vrijeme djelovala na području Sandžaka i sjeveroistoku Cme Gore. Da bi likvidirali potupno slobodnu teritoriju u Sandžaku i onemogućili da ovaj prostor bude strategy ska osnova za prodor u Srbiju, njemacke snage pomognute cetnicima i muslimanskom milicijom preduzele su ofanzivu 11. aprila iz Pljevalja, Prijepolja i Rožaja i ovladale posljednjim dijelovima slobodne teritorije, i natjerale 37. sandžačku diviziuju da se povuce na lijevu obalu Tare. Drugi korpus je medutim, u protivudaru 23/24. aprila, sa 37. divizijom, 5. cmogorskom brigadom i dva bataljona 7. cmogorske brigade 3. divizije, nanio teške gubitke neprijatelju i do 5. maja, povratio slobodnu teritoriju Sandžaka Tokom Ijeta i jeseni došlo je do snažnog poleta NOB-a u svim dijelovima Sandžaka, koji je dobijao sve veći značaj u strategy skim planovima Vrhovnog štaba. Tako je 37. sandžačkoj diviziji pošlo za rukom da privremeno osolobode Novu Varos 4/6. jula, Priboj 31. jula i Rudo 31. augusta. Najznačajniji dogadaj iz ovog perioda je formiranje 5. sandžačke brigade 21. augusta 1944. godine u selu Zirci kod Priboja. Na dan formiranja imala je 500 boraca iz Bjelopoljskog, Pljevaljskog i Milesevskog sreza i dobila je naziv udama. Kad su ponovo oslobodeni Nova Varos 6. septembra, Priboj 25. septembra, Prijepolje 29. septembra i Pljevlja 1. oktobra i Sjenica 15. oktobra u Sandžaku je povećana slobodna teriotorija izmedu Lima i Tare i konsolidovana i znatno proširena između Lima i Uvea. Obuhvatala je 6 od 8 sandžačkih srezova, ili 5.000 km 2 i 182.000 stanovnika. Centar oslobodene teriotorije bila je Nova Varos, u kojoj su se nalazili svi najvažniji vojni organi i organi narodne vlasti Sandžaka. Те jeseni je formiran Sreski komitet Partije za Sjenicki srez i obrazovan Sjenicki partizanski odred, a u Stavičkom srezu Tutinski partizanski odred. U prvoj polovini decembra 1944. godine, sandžačka partijska organizacija je imala 800 clanova, od kojih je 6.000 u 37. sandžačkoj diviziji. U decembru 1944. i januam 1945. godine, 37. divizijaje popunjena sa 6.500 novih boraca iz Sandžaka i Srbije, pa je od 15. decembra 1944. do 10. februara 1945. imala 11.200 boraca, podoficira i oficira od koji su 1.206 bili clanovi KPJ, 338 kandidati za clanove KPJ i 2.500 skojevaca.

82 Četvrta sandžačka NOU brigada, str. 90

36

40/2017

Esad Rallie