Književne novine

STRANA 6

FOF:P O O LANJ

- RWanppePaeeo0epaeaoeeBeaVaaNB WoW eVVa0vo 0 eoevateeOaeavoeRDaVeW eo eeoWPOeWBep Ooo 0eBeeo 029990 eepe eee 696 9BPee eee. eee BOWeBVegBEVEMWGM GwsbwBWWubeWbya0daopeboooWaWeMahveseobenae0009BeBeBe6eeB.

»POSLEDNJI DAN«

Od Oskara Daviča i Vladimira Pogačića

Zašto je baš potera bila ona osnova na kojoj su se dramski elementi filma najlakše kristalisali? Potera ima tu karakterističnu osobinu da se kod nje dramski sukob javlja u svome najdinamičnijem vidu i pri tome se, što je možda još važnije, manifestuje spoljnom akcijom — vizuelnim elementima. Otuda i afinitet filma, od njegovih prvih početaka, prema motivu potere. Tek kada je razvoj filma omogućio praćenje psiholoških pokreta ličnosti i drugim sredstvima, a ne samo gestom i mimikom, kada je, na primer, u film uveđena kao važan

dramski elemenat izgovorena reč, arhitektonika filma bogati se | drugim oblicima, uglavnom pozajmljenim iz romana i pozorišne literature. Tada se javila i mogućnost da se u avanturističkoj, kriminalnoj ili špijunskoj vrsti filmova intenzitet dđramaturške linije postigne i zagonetkom »ko je ubica«, odlažući odgonetku raznim peripetijama sve do kraja filma,

U svom scenariju za film »Posled_ nji dan« Oskar Davičo napravio je jedan nov i značajan korak u našoj filmskoj literaturi, Zapazivši neđostatke naših ranijih scenarija, koji su svi, više ili manje, bili obeleženi u oblasti dramske kompozicije lutanjem i anarhijom, Davičo je, verovatno u želji da prekine sa takvom praksom, uzeo za svoju kompozicionu osnovu . baš jedan tako oproban oblik dramaturškog oblikovanja kao što je potera. I nesumnjivo je dokazao da metodološki taj korak nije bio pogrešan. Naprotiv. Inteligentna primena takvog jednog osvedočenog dramaturškog postupka niukoliko nije omela uspešnu obradu naše tematike i sadržine, niti je sputala slobodu piščeve invencije, već je nesumnjivo ogromno dđoprinela da film dobije onaj dramski intenzitet bez koga je svako dramsko delo bledo i mrtvo.

„Postavlja se pitanje: zašto je Davičo izabrao poteru, stariji i primitiv-

niji dramaturški oblik, a nije uzeo ob-=.

lik zagonetke koji je mođerniji i popularniji. Na ovo pitanje je utoliko interesantnije odgovoriti što se kod oblika potere samom inercijom kompozicije gonjeni pretežno nalazi u centru pažnje, a gonioci često ostaju u drugom planu. Jednostavno zafo što su radnje gonjenog: gde se nalazi, kuda se kreće i na koji način, dominantne radnje, a postupci gonioca javljaju se neizbežno kao funkcije radnji gonjenog. Daviču je, po umetničkoj nužnosti da je za našeg umetnika slikanje naših ljudi i ambijenta interesantniji deo zadatika, nesumnjivo važnije bilo slikanje oficira UDB-e, u ovom slučaju gonioca, negoli gonjenog neprijateljiskog špijuna, pa bi prema tome oblik zagonetke na prvi pogled bio zgodniji oblik, pošto se tu gonioci nalaze neizbežno u prvom planu, a gonjeni je kao nepoznat više »duhovno« nego fizički prisutan,

Motive koji su rukovodili Daviča da

&e opredeli za poteru ireba tražiti, po

mome mišljenju, u činjenici đa boga-

tije obrađene ličnosti po prostoru ko-

je zauzimaju u filmu nisu obavezno

i dominantne ličnosti u sadržajnom i

umetničkom smislu. Sasvim” obratno

ličnosti koje su do kraja rešene, obja-

šnjene, koje su same sebe potpuno

prokomenfarisale na platnu, lišene su

samim fim izvesne specifične snage

koja se sreće u svakom umetničkom

delu i koja, iako se može samo grubo

obuhvatiti terminom sugestije, nesu-

mnjivo barem na filmu znači najveću

umetničku izražajnu vrednost. Da se

poslužimo primerom iz oblasti likov-

nih umetnosti u kojoj nekoliko crta

karikaturiste, koje više sugeriraju ne-

go što pretstavljaju, često više

znače u umetničkom i psihološkom

pogledu nego portre rađen {otogral-

skom vrednošću. Nesumnjivo da je

Davičo želeo da svoj glavni materijal

obradi ovakvim sugestivnim postup-

kom, a đa negativne ličnosti slika ne-

posrednim metodom. I, svakailko, da su

mu za ovu svrhu baš karakteristike

oblika potere zgodno došle. Pri tome

ne treba zaboraviti da bi se oblikom

zagonetke dinamika filma znatno u-

manjila, dinamika koja pretstavlja

jednu od najpozitivnijih vrednosti

filma, film bi se automatski opteretio

opširnijim dijalozima, OVI bi dobili

dominirajuće uloge i, najzad, izgubila

bi se mogućnost da se veliki broj najrazličitijih ličnosti obuhvati scenar!-

jem. Svi su ovi razlozi opravdani, jer iako je ličnost špijuna pretila da e bije Sšuviše mesta, za nju je ipak e "

nostavnošću kojom je tretirana aa e: na prava mera, a brza i često štedra _ karakterizacija pojedinih ličnosti ni_ je prelazila u papiri konstrukciju, pri čemu znatni deo zasluga „pripada Vladimira Pogačića i njegovom

| mamerke koje se moraju učiniti sce Za leš nebotdbno obaveštavanje ublike, od, samog početka filma, i · nego što fo utvrđe sami oficiri e, ko je ustvari špijun (greška se osvetila refleksno, na taj nato je važan momenat kada to makrije ostao neakcentovan) i kraj filma gde se paralela gonioci-gonjeni rekida, gde u centru pažnje ostaje samo špijun i njegovo begstvo, a liija radnje UDB-e svodi se na šumove i pucnjeve koji nisu dovoljni da ublici konačno hvatanje špijuna priŽu tako da se ne dobije utisak iz-

_ Nesumnjivo da je glavna zasluga reditelja Pogačića što se nije dao zavesti sa puta dinamičnosti akcije i fempa, što se opravdano držao radnje i po cenu da izvesni zahvati scenarija u širinu osfanu Kkrnji, To se oseća, na primer, naročito u onim pokušajima scenariste da obilnije i razrađenije naslika karakter majora. No

R. NOVAKOVIĆ

scene u kojima major, zanet poslom, zaboravlja na večeru, njegovi telefonski razgovori sa ženom, predah na prozoru dok sa primorskom pesmom dopire do njega odjek bezbrižnog i mirnog života, — tako su režiski jednostavno date, da ih ta jednostavnost lišava one snage koju bi morali imati uz veći interes reditelja za njih, O-

vako otskaču i. deluju nametljivo. Is-

pale su iz stila filma koji je sav u akciji. Ilustracije radi navešćemo detalj sa kartom za pozorišnu pretstavu koji. vezan za akciju, nema te mane i vrlo je dobar.

Režija Vladimira Pogačića đokazala je da je režiser dorastao ovakvoj filmskoj materiji i da poseduje solidan zanat. Pogačić je shvatio da se osnovna dramatfurška linija mora bezuslovno sprovesti i imajući je jasno pred sobom uspeo je da joj srazmerno potčini sve đruge elemente. U tome je bilo grubosti. Ali je Pogačić sasvim pravilno ocenio da te grubosti neće biti toliko štetne i pogrešne kao opasnost da se izgubi interes publike, koji je naročito bitan kod filmova ovakve vrste. Pri tome treba podvući da ovakva vrsta filma, iako se smatra zbog čestog otsustva umetničkih pretenzija koje kođ njih srećemo, kao neki niži rod, svakako ne pretstavlja sa filmskog gledišta ništa lakši zadatak, ako ne pretstavlja često i teži, od umetničkih filmova sa psihološkom temom, i e

U Pogačićevoj režiji nameće se jeđan problem koji imeba prodiskutovati. Pogačić se obi!no služio stranim uzorima. Tu, po našem mišljenju, treba razlikovati dve stvari. Ne može se Pogačiću prebaciti ako se koristio stranim uzorima za izvesna rešenja kod kojih je filmski jezik bio u pitanju. U filmskom jeziku kao i svakom drugom jeziku najbolje je učiti se kod dobrih pisaca, odnosno dobrih reditelja. U tom metodu mi ne vidimo ništa što treba osuditi. Naprotiv, smatftramo đa je u tome pogledu Pogačić izabrao jedino pravilan put. Rešavati, na primer, sekvencu u dizalici ili se-

kvencu uče, ugledajući se na slična rešenja stranih režisera, ili upotrebljavajući dubinske mizanscene i mali broj kadrova, nesumnjivo pretstavlja u režiji Vladimira Pogačžića talentovano i korisno bogaćenje naših još skučenih režiskih vrednosti. Ali pored takvih korisnih filmskih asimilacija

Pogačiću se potkradaju i izvesne in- „

spiracije koje on nedovoljno prilagođuje svom režiskom izrazu i svojoj temi, koje ostaju u njegovom radu strama tela, pa prema tome i umetnički nepovezane sa Pogačičevim stvaranjem. Takav je, navešćemo najupadljiviji primer, postupak sa muzikom, inspirisan Ridovim »Trećim čovekom« a koji u »Poslednjem danu« nema đovoljno opravdanja i primorao je, između ostaloga, Pogačića da isforsira šumove u tolikoj meri đa oni ne pretstavljaju samo smetnju za gledaoca, već čine i dijalog često nerazumlji~

pegebbeebeekee eee 686696

vim, odnosno onemogućuju praćenje glumačkog nijansiranja i bojenje teksta. Sa druga strane, takva ugledanja izazivaju kod Pogačića težnju za izvesnom bizarnošću koja neki put pogađa svoj cilj (susret Kolba sa pogrebom), a neki put ostaju promašena kao što je papagaj na prijemu kod Besednika.

Kamera Vlađete ILiukića očevidno je dobro služila intenciji ređitelja u kompoziciji kadrova, u mizansceni i u atmosferi. To je nesumnjivo i bio njen najvažniji zađatak, Ako podvučemo činjenicu da je Lukić svojom invencijom i svojom pozitivnom ftežnjom za novim ostvario neke rezultate koji su kod nas dđosađ smatrani u snimateljskom rađu nemogućim, možemo mu utoliko pre zameriti što je nedovoljnim interesovanjem za tehničku iz-• radu filma dozvolio da mu fotografi-~

ja često deluje preterano mračno. O-.

sim toga i štedljivo korišćenje svetla, samo po sebi opravdano, neki put je bilo u suprotnosti sa optikom upotrebljenom u cilju što veće dubinske oštrine. Kođ nas se često precenjuju glumački rezultati ne u srazmeri onoga što je glumcu omogućeno od strane scenariste i reditelja đa ostvari, nego apsolutno, bez obzira na vrednost te uloge u scenariju i u postavci reditelja. Već je rečeno da je Pogačić vrlo uspelo izvršio podelu uloga. To je svakako jedan od preduslova pozitivnih rezultata na polju glume, Mišljenja smo da su likovi koje su dali Marija Crnobori, Strahinja Pelrović i Ljubiša Jovanović, uglavnom zasluga glumaca, a manje scenarija i režije, a kod uloga Karla Bulića, Sonje Hlebš i Mirka Milosavljevića da su se i pružene mogućnosti od strane scenarija i režije i data glumačka ostvarenja našla u jednoj harmoničnoj celini. Ostali su svi dali neobično solidne rezulTate, pa je kođ njih teško i nepraveđno izvršiti neko izdvajanje.

»Poslednji dan« pretstavlja značajan doprinos našim dosadašnjim filmskim rezultatima. Govori se povodom njega -o.. posebnom... žanru, -Retko- se, međutim, naročito u klasičnoj literaturi može naći drama u kojoj zločin ili prestup nije u osnovi fabula, od Sofokla do Šekspira. Stari P'age je negde sa pravom napisao da kad prestanu neprijatnosti prestaje i drama i zavesa se spušta. Zato je teško sa umetničke tačke gledišta praviti razliku u žanrovima. Tu bi se moglo govoriti o temama i umetnicima. Za nas je tema »Poslednjeg dana« savremena životna tema, a umetnici koji su stvarali film dali su ozbiljan i interesantan rezultat.

veevseev eve eee eeveepeeo Be ge9o9eeB9e9e9 ee eee 9e 9999 9.999 BR Bee 999999 Bee 9Pe! ee

„ELEMENTI GLUME“ 1 „OBRADA DRAMSKE ULOGE“

(Nastavak sa pete strane)

odnosi i prilagođavanja, emicionalno pamćenje i potsvest. U samom početku drugog, posebnog dela Plaović daje teoriska razlaganja za analizu uloge, čijom će se praktičnom obradom pozabaviti u svojoj drugoj knjizi. Tako Plaović dotiče i izlaže đosta iscrpno, ali u zbijenoj formi, sve elemente psi-

hotehnike kako ih je postavio Stani-,

slavski, uglavnom.

Na kraju knjige Plaović se bavi i nekim principijelnim pitanjima. Pre svega pitanjem da li je pozorišno stva ranje umetnost. Ukazujući na besmislenost pojma »reproduktivna umetnost«, Qnima koji se još pitaju, a na osnovu svojih dosta detaljnih rasmatranja, Plaović daje odgovor: »Glumčevo stvaranje je umetničko«.

Dok se u prvoj knjizi bavi izlaganjem teorije elemenata psihotehnike glumačkog stvaralaštva, u drugoj Plaović pruža praktično pedagoška uputstva za obradu dramske uloge. Kao i većina današnjih pozorišnih radnika, Plaović želi da iz naših pozorišta ukleni sve one uticaje iz prošlosti koji koče pravilan razvoj pozorišne umetnosti u smislu realističke glume preživljavanja. Zato u svojoj knjizi obraća najveću pažnju elementima kpji ometaju rad na izgrađivanju jedne uloge, pa bilo da ti negativni elementi vuku svoj koren iz nekih loših nasleđa pozorišne prošlosti, bilo da potiču iz prirodnog početničkog nesnaJaženja. Plaović je odabrao ulogu. Marka Antonija iz Šekspirovog »Julija Cezara« da na njoj izvrši primernu analizu uloge u »akađemskom obliku«. Dosta opšimo i uverljivo iznosi razloge koji su ga naveli da za primer uzme baš jednu Šekspirovu ulogu i baš Marka Antonija. Mogu postojati, i postoje različita stanovišta o pitanju tekstova na kojima treba počinjati učenje glumačkog zanata, ali u ovom konkretnom slučaju i za ovu svrhu, čini mi se da je Plaovićev izbor opravđan Pored detaljne i po svim pravilima Sistema sprovedene analize „uloge Marka Antonija, u ovoj knjizi nalaze

se i mnoga uputstva i napomene Dotrebne za rad na ostvarenju »duhovnog dela« jednog dramskog lika.

Mislim da je način izlaganja u drugoj Plaovićevoj knjizi znatno jasniji i sistematskiji nego u prvoj. Razlika dolazi, svakako, usled obimnosti ma-– lerijala zahvaćenog u prvoj knjizi i usled naučno skoro još i neobrađivane oblasti psihologije glumačkog stvaranja. Ne zaboravimo da je i sam Stanislavski, koji je teoriske osnove psihotehnike i postavio, često lutao u svojim fumačenjima.

Mada se o pojedinim Plaovićevim postavkama može diskutovati, neosporno je da obe njegove knjige-znače veliki doprinos podizanju i daljem razvoju naše scenske kulture, znače, ako hoćete, danas »akademsku« osnovu za mnoga feoriska i praktična pifanja iz problematike glumačke umetnosti. M. M.

LOOOIIIIOIIIIIIIIOIIOIIOIIIIIIIOIIIIIIIIIIOIIIUUIIIUILOUI TITO

Milica Babić: KOSTIM ·' ZA BALET »OHRIDSKA LEGENDA«

fr]

LER GV NA U MB PON OO ST

eovooobeob ego oo aaa eee ave 9B eee Bee oaesesyoeo0beA e eBeveBe uve Bee ebo eBeB Ve ee eee eseveebeseveob aBovovebeevee69VeVe Ve

f

\

BROJ 43

JADRANSKI MOTIVI

EDE MURTIĆA

Sve je mrtvo i ostaje zapečaćeno mrtvo u mijeni vremena što nije oživjela mašta umjetnika. I ljudi i nji hovi odnosi i njihova okolina. I vrije= me i prostori, Čitave epohe ljuaske historije zjape nijemo pred nama, jer od njih nije doprio do nas baš ništa što bi nam umjetničkom fiksacijom o njima sugeslivno govorilo. Samo tiši. na prazna kao neispisana bijela knjiga, kao prazni okvir slike, No to se ne odnosi samo na prošlost. I suvremenost, može da bude prazna alto ne poznaje uvijek nova i nova smiona otkrića svo je vlastite ljepote. Kao amorfna tvar, kao neotkriveno, duboko zakopano blago, nijema i bez rezonanse, mrtva već sada, a definitivno nepoznata i beznadno nedohvatljiva sutra — živi ljepota današnjice, ako je nije ruka umjetnika „jormirala do kolektivne svijesti. Jer što, primjerice, znači sva jednog kraja, jedne zemlje — što više nego prolazni turistički ushit! ako ta zemlja ne živi, oplođena maštom umjetnika, kao ljudski dokumenat ljepote, što prkosi vremenu?

U tom smislu naši slikari — pejsažisti još uvijek su veliki dužnici ove zemlje. Sto godina našeg modernog slikarstva, hiljade i hiljade metara platna i kartona na kojem je nacrtan lucidniji ili mucaviji slikarski govor o ljepoti ove zemlje — a kolik Je stvarni, dosadašnji rezultat? Ne treba potcjenjivati „dostignuto, rezultat stvarno nije malen, no još uvijek on

. je fragmentaran! Dug što su ga slikar-

stva razvijenijih umjetničkih civilizacija naplatila svojim „sredinama u mnogo a&retnijoj prošlosti nego što bijaše naša, još uvijek stoji nepodmiren pred našim modernim slikarstvom. Još uvijek postoje čitave pokrajine naše zemlje, bremenite specifično likovnim vrednotama, koje ne žive na platnima naših pejsažista, velike likovno interesantne geograiske površine naše zemlje još uvijek čekaju svoje uskrsnuće u svijetu likovnog života, Naši najveći gradovi, bogati slikarskim jednhnko grafičkim kao i kolori. stičkim motivima, još uvijek nemaju svoje likovne pjesnike! "To su činjenice! No, naravno, njih ne bismo pobili ni onda kada bismo organizirali kampanjsko izdanje neke slikovnice naše zemlje, neke vrsti turističko-likovnog prospekta: problem pejsažnog slikanstva nikada nije bio jednostavan, Tu istinu uči nas jednako iskustvo talijanske i njemačke renesanse, napori nizozemskih pejsažista iz sedamnaestog stoljeća kao i, u: okvirima franouskog modernog slikarstva, sve ono što se zbivalo od Kurbea (Courbeta) i Barbizonske škole do pune pobjede impresionista.

Pa ipak u toj fragmentarnosti pejsažnih podataka o našoj zemlji, postoji ipak jedan kraj koji već više decenija u kontimuijteku živi u našoj modemoj likovnoj umjetnosti, To je Jadram od Istre do Boke! Jadran sa svojim morem i kopnom — sa Mmodrom pučinom i Wrebrenkastim zaljevima, zapjenjem u Oluji i tih u bonacama. Jadran sa starim · „zgradama, čvorastim maslinama, surim kamenjem! Upravo zato što je u centru slikarske pažnje već godinama, izložba jadranskog peisaža — od Vidovića i Crnčića do najmlađih — bila bi ne. sumnjivo najvjernije i najpoučnije ogledalo naših dosadašnjih dostignuća u toj oblasti likovne umjetnosti.

Uzeti svoj slikarski alat, ponijeti ga kao najdragocjeniju prtljagu na jadransku obalu, zamijeniti na nekoliko mjeseci tišinu i udobnost svog zagrebačkog ateliea sa šumom jugovine, a poznate sjene zatvorenog prostora sa igrom sunčeva svijetla po sivo-blještavoj krševitoj obali — učiniti to što je učinio E.,do Murtić ove godine, ne znači dakle ništa drugo nego kretati

” se već utrtim putem našeg slikarstva.

Od M. K. Crnčića, od njegovih manina, trošnih jedrenjaka na širokim modrim ·pučinama, zacijelo više od stotinu naših slikara pošlo je u DpDosljednjim · desetljećima tim tragom, koji jć u suštini identičan s onim što je već vjekovima zacrtan u evropskora slikarstvu. Od Direra (Dudurer) i Brojhela (Bruegel) preko Rubensa i Delakroa (Delacroix) do nesretnog van Goga (van Gogh), od Temera (Tumer) i Boningtona do Gogena (Gaugin) uvijek isti putevi na Jug, na more, pod užareno sunce ,u traženju svijetla, u

· ni fasciniramo lete aepram svjetlosti, da

želji osloboditi boju sjene, Tako lepti. kao Ikari završe često na zgarištu mrtvih iluzija. No koji bi istinski umjetnilkx: zbog opasnosti žrtvovao svoju čežnju? Od M. K. Crnčića, preko Ba-

bića, Miše, Dobrovića do — Bde Mur.- ·

tića.

Činjenica da je Jadran likovno živ u našem suvremenom slikarstvu, da su naši najbolji slikari posljednjih desetljeća tražili u njegovim maotivima inspiracije za 6voje najuspjelije radove — ne znači da je on do dana današnjega olkriven u svim onim taj nama koje bogati pejsaži pružaju kolo ristima. Iserpna analiza našeg modernog slikarstva nesumnjivo bi dolazala kako su upravo ti motivi, koji su zaokupili pojedine faze naših slikara, bili presudni u kasnijem formiranju njihovih artističkih ličnosti. Da su im

„upravo oni često pomogli da se riješe

pomodnih utjecaja, da se probiju do svog individualnog, originalnog izraza, Takva analiza pokazala bi, po svoj prilici, ne samo razlike subjektivne reakcije pojedinih „aumjelnika na te motive, nego i razlike kod, njihovih oblikovanja između slikara — Primoraca i slikara — kontinentalaca. Za rođene Primorce, kojih su prvi djeti. nji doživljaji vezani uz more i njenovo blještavo južnjačko sunce, Jadran, kao slikarski motiv, znači potpuno drugu senzaciju, nego za kontinentalce, Naravno da je svaka kruta generalizacija kod tih zaključaka vrlo opa-

r

· Marijan MATKOVIĆ

sna: dok se jadranski motivi u &likama Emanuela Vidovića slivaju u Sumotlnu fišinu diskretnih wsvjellosnih nijansa, kod Joba oni,uskovitlani ute škim smolastim bojama, realiziraju sa kao vizija paklenska, u kojoj su krikovi otvorene, crvene kao\xkrv, boje, krikovi jedne {tragično ranjene nadarenosti, koja mikako nije mogla da

' sama sebi zacijeli otvorene rane, da

se dovine do smirene svje{losti, Kod Miša, primjerice, već godinama njegovi jadranski mpejsaži znače uporno otkrivanje onih, naoko sitnih, likovnih, u prvom ređu kolorističkih istina, koje se ne otkrivaju slučajno, nego samo neposrednim moneovsko-pisaroovskim studijem detalja. I tako da lje. No, za naše slikare — kontinentalce, koji su djetinjstvo doživljavali bilo u maglama naših panonskih vodurina, bilo u prašinama naših gradova, Jadran je skoro uvijek bio silovito, radosno olkmiće svijetla, vatrometa sunčane svjetlosti, novih beskrajnih modrikastih horizonata, užarenog kamena — čas zagašito Sivog, čag Ssrebrenkasto igličastog—među kojim, na kojem, stidljivo raste primorska, suncem opržena, flora.

TBido Murtić je tipični kontinentalac; more i sunce doživljuje dječački naivno sa otvorenim, udivljenim očima. Pošavši tragom naših starijih artista, od Crnčića počevši, njegov odlazak ma more i povralak sa šesdesetak slika potpuno je u tradiciji razvitka njegovih starijih kolega, Međutim, sa tim svojim slikama — koje su u ovogodišnjim kišno-jesenjim zagrebačkim danima bili pozdravi umirućeg sunca on je progovorio zrelim govorom artiste, koji ne samo da je obavljenim poslom riješio neke sroje Subjektivnointimne likovne probleme, nego OtvOreno i likovno pošteno progovorio o još neotkrivenim ljepotama inače u našoj umjetnosti tako dobro poznatog kraja. Taj njegov govor, unatoč oči. tim utjecajima postimpresionizma, unatoč još uvijek vidljivog, netom likovno svladanog Markea (Marquet) toliko je već oniginalno Murtićev, po temperamentu i ritmu, da predstavlja u našem najnovijem slikarstvu, boslije Dobrovićevog opusa, najinvencioznije likovno otkriće Jadrama.

'U predgovoru kataloga Muzrtićevih najnovijih radova, koji će ovih dama izaći iz štampe, čitam ove podatke:

Edo Murtić rodio se 4. svibnja 1921. u Velikoj Pisanici. Srednju školu i Akademiju likovnih umjet nosti završio u Zagrebu. Studirao u Beogradu, Rimu i Pirenzi. Putovao je po Italiji, Francuskoj, Austriji, Njemačkoj, U.S.A., Kanadi. Prva samostalna izložba g. 1946 u Pragu, Izlaže ma svim izložbama Udruženja likovnih umjetnika Hrvatske. U inostranstvu izlagao g. 1946 u Parizu, u okviru izložbe »Borba naroda Jugoslavije« i sa Izložbom „slikarstva i kipamstva narođa Jugoslavije XIX i XX vijeka. Grafički radovi: Grafika, Zagreb 1945 i Jama 1944. Nagra'đen je nagrađom za slikarstvo od Predsjedništva vlade N.R.H, Radi u različitim tehnikama, Dekorafivnim kompozicijama učestvovao je na 'zložbama u Zagrebu, Pragu, Trstu, Beču, Hanoveru i Torontu uspješno radeći na jugoslavenskim izložbenim paviljonima. Stvorio izvrsne i Originalne plakate. U danima fašističke olupacije bio u redovima boraca za slobodu. U tim škrtim podacima sažet je tridesetogodišnji Živo temperameninog artiste, od njegova trešnjevačkog dje. tinstva, preko ftalentiranih „grafičkih radova (»Jama«) do đanašnjeg jadranskog ciklusa slika. Ti podaci, nadalje, otkrivaju nemire u Edi Murtiću, nemire što su ga tjerali jednako po ovom globusu u razne geografske prostore kao i u razne tehnike likovnog iživljavanja: od grafike do kolora, od plakata,izložbenih skica do slikarstva.

Ima slikara koji jedan likovni doživlja}. nose dugo i sve je kod njih Sporo: proces sazrevanja tog doživljaja kao i njegovo oblikovanje, Ima na. protiv slikara koji stvaraju po diktatu svog vulkanski-potentnog tempera. menta brzo, gotovo u letu. Ritam stvaranja Je u oba slučaja potpuno indđivi„ dualan i samo letimično zaključivanje može pripisati prvima solidnost, a drugima površnost u rađu. Doista može se raditi leonardovski-sbkudiozno, kao što se u literaturi može paditi floberovski, no nitko ne može tvrditi da takav metod rada isključuje Bu-

bensa, Balzaka ili Dostojevskog, koji

su, kako je poznato, radili brzo,

Edo Murtić radi mnogo i radi brzo. On je u poslednjih šest godina prošao već nekoliko faza. Murtićeva sm:onost u traženju Svog vlastitog i original. nog izraza bila je često na granici površnosti. Duhovit, on je znao rješavati mnoge ozbiljne likovne probleme pomoću razvijenog dekorativnog ukusa, 8pašavajući 6&e tako često od neposrednog, mučnog, no jedino stvaralačkog procesa poniranja u viednote odrećenog objekta. Na toj cri, njegova platna su bila često nedovršene skice u kojima su kolonistička si/karska rješavanja bila zamjenjivana grafiškim elementima ili plošno, dekorativnim zahvatima. Sve je to točno! I njegov krivudasti put od delakroaovskih partizanskih straža, od motiva plakatnih

uličnih demonstracija -- do razliva-.

nih, sivih markeovskih voda! No da su sva ta njegova dosadašnja sretnija i nesretnija rješavanja, pa i očiti nc8porazumi, bili i kao takvi ostali ne-

*

pobitni dokazi stvaralačkog traženja jednog nesumnjivQ9 taienta, da je čitav taj temperamentno bzeva!jeni put karakterizirala neutaživa žeđ npemimae i bujne stvaralačke nadarenosšti za iskonskim izvorima — to je danas već van sumnje. I nakon deset godi. na ftraženja' svog likovnog izraza Murtić se danas predstavlja sa svojim jadranskim pejsažima kao formirana Slikarska ličnost, } Neke osnovne karakteristike nje- | govih dosadašnjih ostvatenja vidljive su i u ovom najnovijem ciklusu. U prvom redu široka &kala njegovih iz ražajno-kolorističkih mogućnosti, smisao za arhitektoniku slike iada lako, sada već i virtuozno, variranje jednog osnovnog dubokog doživljaja. A. taj doživljaj, što ga Edo Murtić varira u šezdeset plaina preko raznih motiva od Istre đo Dubrovnika —-· doživljaj je • mora, širokih svjetlih horizonata, Ra. dost olkrića širokih prostora Živi na tim platnima bez obzira na to da li se ma njima more oblačno muišti ili je prozračno-modro, O. li sunce žeže feške, sive kamenite plohe kuća i krša ili po tim plohama putuju sjene oluj. nih, proljemih oblaka. Od Rijeke do Dubrovnika, od Lošinja do Zadra i Korčule — motivi kuća, pjege na zi. dinama, zaljevi, moltivi proljetni, ljetnji i jesenji — mokltivi jadranski a uvijek preko njih u novoj varijanti uskrsava jedam te isti doživljaj: otkriće jadranskog kraja, koje silovito stavlja uvijek nove i nove artističke zahtjeve, h*oji završuju u tom ciklusu uvijek u novim i novim Dpikturalnim zaključcima. Murtić je u tim platnima i uvijek isti i uvijek nov — on je bez obzira da li je plaino uspjelije ili ne — uvijek radosni, nasmijani, smiono-drski alikar,, koji suvereno vlada svojim izražajnim mogućnostima, Svijetlo pršti iz tih slika, svjetlost sun ca popila je dosadašnje često neodređeno mutne boje Murtićevih platna, Čista boja, oslobođena sjene, koloristič« ki slobodna živi u odnosu sa drugom otvorenom bojom: radosni spektar boja neposredno progovara gledaocu. O čemu? Jednako o sretnim stvaralačkim inspiracijama slikara, kao i o ljepoti našeg jadranskog pejsaža. Ta ljepota u motivima iz porušenog Zadra poprima često tragične akcente. MurTić ruine ftog našeg suvremenog Pompeja ne {iretira literarno, on kao pravi slikar — ni ne pokušava da tugu vlažnih zidina, žalost umira-

nja, „katastrofu „razaranja opjeva nekim fraženim, miačno-simbolističkim tonovima svu palete. To

nebo nad fim zg tima je ono isto nebo koje nadkriljuje i ostale pitome jađranske uvale, a ni intenzitet, sunčeva 6jaja nije u dodiru s tom smr , ću izgubio ništa na jačini. Pa ipak, kolika je tragična tuga oblikovana u tim zadarsiim motivima Ede Murtića?,

Prije više od četiri decenije pišući o marinama Menci K, Crnčića, A. G. Matoš je došao do Ovog zaključka:

»Crmčić je realist mora, toliko realist, da ga svagdje privlači, da mu se svuda more sviđa ,pa često ne odabire moltive, te pokadšto njegovo more dolazi more slučaja, more na rifove, Ali tamo, gdje njegovo more nije Skica, već &lika, tamo mu nema para tako lako. Tamo nosi Jadran konture primorskog lica; tamo ima Jadram kosti, tvrde i kvrgaste kosti našeg Primorca kao tvrda, koštunjava i kvrgasta manira Crnčićeve kičice, što daje iz distamcije iluziju južnjačke morbidezze i čiste gracije valova i obala. Pošto naš slika najvoli slikati more u najsilnijem sunčanom osvetljenju, kada se u prirodi faktično zrak wiše osjeća no vidi, neke njegove marine čime se kao bez zračnog dovoljno riješenog problema, More Crnčićevo je naime prije svega plastično, Kao iskle&ano. Bez figuna. Bez čo Vvieka, kao da je umjetniku poznat Popov recept za pejsaž. Covjek bi tu djelovao karikaturalno, Čovjek je naime karikatura mora, kriv akord u tim plavim, „sunčanim simfonijama, preciznim kao vojnički zemljovid, To nije samo more, to nije samo Sredozemno. Ja. dransko more, To je nasikan:a plastika Kvarmnera, more, guvoreći »ča«: more Mažuranića, Pančića, Kumičića i Kranjčevića, mo«

. re Dežmana, Derenčina i E. Bare , čića, more Tragične Rijeke, tragične Opaktije, tragičnog 'Tr+ sata i tragičnog Grobnika. More ubijanih, davljenih i zadavljenih gradova Senja i Cresa. To mora (more tunine i oštrige) nema samo fizionomiju, Ima hrptenjaču, upravo karakterističnu školjku Kod Crmčića.«

i (»Slikar Crnčića) |

Problem što ga je A. G. Matoš ovdje habacio svakako je neobično intere„ Santan još i danas. Da li je na marinama mihenskog đaka »slavonsicog graničara« Crnčića progovorilo dojsta naše »ča«? Da li je ono progovorilg kasnije u nebrojenim platnima naših postimpresionista? Ili je io »ča« taj simbol tog kraja, još uvijek neolkriven u likovnoj umjetnosti kao što su ješ uvijek neotkriveni mnogi spegifično naši likovni valeur-i suvremenom našem slikarstvu? Otvorena pitanja. Na njih nije odgovorio mi Edo Murtić sa svojim jadranskim cHrlusom, No po zrelosti i talentu, koži su progovorili na njegovim plafnima možda je upravo on zvan da na ta sva otvorena pitanja našeg slikarstva u skoroj budućnosti prvi dade odgoVOI, & :-