Književne novine

aa aaa

ara ve

\ “

:* “% |] }

žačhi-

[ =s=y _|

. | Rudi SUPEK

ARMS

S Sea 150-GODIŠNJICU Karla Marxa, čovjeka toliko često optuživanog da je : bio više prorok nego naučenjak, više utopista nego strogi analitičar društva, sa lakoćom možemo utvnditi kako vjerojatno nikada u toku ljudske povijesti jedna epohalna misao nije tako brzo postala dJelo, i djelo pitanje o mi-

sli, a dijalog djela i misli snažna osnovica po '

vijesnog stvaralaštva, kao što je to slučaj sa Marxovom misli. Ako iz sadašnjeg trenutka pogledamo sudbinu ove misli, tada se za ovih proteklih sto pedeset godina sa nekom čudnom pravilnošću otkriva da jedma trećina pripada saznijevanju čovjeka i njegove misli, druga tredina utjecaju ideje na revolucionarni pokret, a treća trećina revolucionarnom obratu i izvlačenju povijesnih iskustava iz mjega., I upravo u ovom trenutku, nabitom kritičkom refleksijom i novim revolucionarnim htijenjima, konfrontaciia Marxove misli i revolucionarnog iskustva od Oktobra do danas postala je izvanredno alktuelna. Mnogo se do sada u povijesti marksizma yaspravljalo o odnosu čovjeka prema njegovu djelu, te još više o odnosu djela prema njegovim društvenim plodovima, o sadržaju i smislu socijalističke revolucije, Mnogo puta su je razni teoretičari i političari pokapali kao neprimjenjivu ili zastarjelu, pa i sada u posliednje vrijeme kao »misao 19. vijeka«, a ipak je ova svaki put potvrđivala svoju životnost i suvremenost, te u svoj svojoi aktuelnosti u studentskom i radničkom pokretu ovoga proljeća u Evropi, Iako su spontanost i nove teme ovoga zbivanja zbunile neke marksiste, navikle ma prošle revolucionarne sheme nije teško spoznati da su u pitanju neki novi oblici društvenih proLO Jeco koje je Marxova misao anticipirala. U stvari, revolucionama kretanja.u Evropi, podjednako u kapitalističkim kao i u socijalističkim zemljama, pokazuju da se socijalistićka revolucija sve više vraća u tok i okvir izvornih Marxovih predviđanja. Nisu li Marxovi prolivnici likovali, doduše sa kiselim osmi.jehom na licu, ukazujući na činjenicu da se socijalistička revolucija nije odigrala, u skladu sa mjegovim predviđanjima, u kapitalistički najrazvijenijim zemljama, nego naprotiv u socijalno i ekonomski zaostalim zemljama, kao što su bile Rusija, Kina, Kuba ili Jugoslavija? Iz ove činjenice su meki izvlačili zlobam zaključak da je socijalistička revolucija samo jedna »metoda industrija-

VOLUCIJA

lizacije za nerazvijene zemlje«! U razvijenim evropskim zemljama ili u Sjedinjenim Američkim Državama ona nema što itražiti.

Istina, u ovom se pogledu Marxovo predviđanje nije ispunilo. Ali, pod uvjetom da SOCijalističku revoluciju tumačimo u užem smislu, naime kao preuzimanje vlasti od strane proletavijata, a ne kao povijesni preobražaj društva, te da u vezi s time diktaturu proletanijata ili »prelazni period« ograničimo na političku Yrevoluciju, a ne i ma socijalnu revoluciju. Kako politička revolucija traži redovito mamji Vremenski interval od socijalne revolucije, to je moguće da naprednija društva, iako su kasnije provela socijalističku revoluciju u njenom Ppolitičkom vidu, preteknu »povijesnu avangardu« u fazi socijame revolucije koja pretpostavlja pozitivnu izgradnju socijalističke zajednice, a to znači i razvijenije socijalne ekonomske i kultume preduvjete. U tom smislu je Lenijim izrekao misao da će zapadno-evropske zemlic »odmah preteći Rusiju«, iako će kasnije podići socijalističku revoluciju. Međutim, za nas je u teorijskom pogledu važnije da primijetimo kako Marxa nipošto ne bi smetale ovakve »povijesne devijacije« budući da nikad nije stajao ma gledištu mehaničkog odražavanja baze 'u društvenoi nadgradnji, već ie povijesno djelovanje tumačio kao izraz svjesne, aktivne, stvaralačke ljudske prakse, koja je upravo u oktobarskoj revoluciji našla svoj najviši izraz, pa bi je kao takvu s oduševlienjem pozdravio. |

Ono što bi Marx sasvim sigurno ocijenio kao »povijesnu devijaciju« jest kasnije od Staliima posfnvliena teza da su oktobarska revolucija i sovjetski socijmlizam, kao majvjerniji izraz marksizma-lenjinizma, jedini i obavezatni uzor i model za sve druge socijalističke revolucije. Znamo da je ova teza, nakon žalosnog iskustva s mapadom Informbiroa na jugoslovemski socijalizam, bila općenito napuštena, te je prihvaćemo shvaćanje o raznim putovima u socijalizam prema posebnostima pojedinih zemalja, a to znači u skladu sa stupnjem njihova socijalnog, ekonomskog, političkog i kulturnog razvitka. Tako ovaj princip još uvijek mailazi na otpor kod staljinista i maoista, pa i kod onih koji su ga se načelno odrekli, njegova primjena ne ide tako lako, kao što pokazuje posljednji primjer sa Čehoslovačkom. Ipak, ovaj princip moramo smatrati definitivnom tekovinom teorije marksizma o revoluciii.

„Ovaj princip istovremeno sadrži pitanje ko-

je se odnosi ma oblik »političke revolucije« i na oblik »socijalne revolucije«, jer jedan i drugi vid sačinjavaju idejno jezgro revolucionarnog pokreta. Zavisi od stupnja, što ga je dosegao društveni razvitak u jednoj zemlji, kakav će biti odnos između političke i socijalme revolucije, odnosno sama pnriroda diktature proletarijata. Ovdje moramo sa žaljenjem utvrditi da nakom Lenjinove »Države i revolucijee nemamo za danmašnje uvjete, i na osnovu dosadašnjih iskustava, jednu zadovoljavajuću teoriju diktature proletarijata, odnosno »prelaznog perioda« od kapitalizma u socijalizam, tako nam teorija u ovom slučaju nije potrebna samo kao sistemalizacija već prođenog iskustva nego i kao »VOdilja za akociju«.

Marx je odbacio »socijalnu revoluciju sa PpOlitičkom dušome (izmjemu Kklasnih odnosa uz održavanje buržoaskog tipa vlasti u obliku države) i suprotstavjo joj »političku revoluciju sa socijalnom dušom« (preuzimanje buržoaske vlasti radi izgradnje socijalističke zajednice koja po svojoj organizaciji negira buržoasku vlast — feorija o »odumiranju države«). Iza ove pojedmostavljene formulacije kriju se veoma složeni i protivurječni procesi. Na primjer, dosadašnje iskustvo pokazuje da socijalno-ekonomska nerazvijenost zemlje, pored nekih objektivnih faktora, kao što ie impenijalistička ugroženost, i nekih subjektivnih faktora, kao što je monomolizam vlasti ili takozvani »kult ličnosti«, pogoduje tome da socijalistička revoJucija održava njeguje preko mjere svoju »poltičku dušu« u klasičnom buržoaskom obliku, što onda

rađa etatizalnl, birokratizam ili tehno-biPOPA oboa njihovim negativnim Dpo-

iedicama. (.. ·) ; 7 slj Zahvaljujući ubrzanom, razvoju, RBD o tehnike industrijalizaci)a JE izazval {i romjene u strukturi društva, u ljudskim odPosima i društvenoj svijesti. Ove Promijčne svestrano je anali irala modema OSIO nogija i nije potrebno na njima Se ZaIŽAVE i. Me u vezi sa time želimo istaknuti, prvo, da Je, Marx mnoge situacije visoko-industrijski razvijenog društva antioipirao u SVOJII zrelim BOUOO baveći se problemom odnosa nauke i tehnolopgije, mašinizacije i proizvodnje, pa možemo mirme savjesti reći, da Marx mije samo, mislilac kapitalizma, koji odgovara zanatlijskoi i mehaniziranoi fazi razvoja industrije, nego Je On mislilac i epohe automatizacije. Put u revoluciju kod Marxa ne vodi samo preko »pauperižacije radničke klase« nego isto tako i preko »društva obilja« je za Marxa prirodna. posljedica razvitka samog kapitalizma, ali koie ga vodi do njegovih posljednjih mogućnosti | do takvih nutarnjih protivurječnosti na kojima se ono nu8. [„v; . .. ol eća integriranost društvenih funkcija kako u proizvodnji tako i u Općo] društvenoj organizaciji, danas daleko manje „dozvoljava. nego u toku 19. vijeka da područje proizvodnje uzmemo izolirano od čitava društvenog kretamja, jer me samo da su znanost i, proizvodnja, proizvodnja i, potrošnja, potrošnja i kultura, kultura i politika, postale neodvojivi dijelovi iednog općeg društvenog proizvođenja, nego se i sama svijest suvremenog čovjeka nužno kreće u svim ovim oblastima, te na isti način nalazi u njima razloge za vlastitu degradaciju i za pobunu profiv nje, Tako se je nužno i, proširila oblast revolucionarnog htijenja i djelovanja, iako toj .proširenoi osnovi revolucionarnih virtuelnih energija miti izdaleko ma zadovoljavajući mačin ne odgovara suvremena revolucionama teorija onako kako je zastupaju radmički pokreti ili radničke partije. Još uvijek nemamo zadovoljavajući odgovor na pitanie: koji su to sve elementi razvijenog društva, obiektivni i subjektivni, koji ulaze u socijalmu i političku revoluciju, na koje se progresivne snage moraju osloniti, ne samo u kapitalističkom nego također i u socijalističkom društvu, kad ie ono iz »društva oskudice« prešlo u »društvo obilja«? Jedan od tih elememata, od prvenstvenog značaja, jest svakako i ideja društvenog i radničkog samoupravljanja! Kakav je njezin značaj za suvremeni radnički pokret? Što su nam u tom pogledu pokazali nedavni studentski i radnički pokreti u Evropi?

Nastavak na 12. strani

5B)J}?

iNastavak sa 2. strane

je postojalo, integrisalo se u naš kulturni Život. Imena Bačvanskog, Toše Jovanovića, Cvetića, Dobrinovića, Milke Grgurove, Nigrinove, Coce Đorđević, Dobrice Milutinovića, Ilije Stanojevića, Milorada „Gavrilovića, „Drage Spasićke, i tolikih drugih, značajna su imena maše kulture u omoj istoj meri u kojoj su značajni i dramski pisci, čijim su likovima oni bili u stanju da udahmu život.

+še

Pismo Ježija Andžejevskog Eduardu Goldštikeru

Istaknuti poljski pisac Ježi Andžejevski, koji je kođ nas poznat po romanima »Pepeo i dijamant«, »Tama bpokriva zemlju«, »Vrata raja« i »Ide skačući po gorama« uputio je predsedniku Saveza čehoslovačkih pisaca

.· Eđuardu Goldštikeru pismo solidarnosti. Andžejevski je prepis ovoga Ppisma poslao i u Jugoslaviju, izražavajući želju da jugoslovenska javnost bude upoznata sa njegovom sadrži nom. U »Borbi« od 26. septembra izišao je tekst ovoga pisma, ali ga »Književne novine« i pored toga objavljuju, smatrajući da u sadašnjem trenutku pismo ireba da dobije što širi publicitet, iskreno uverene da ono izražava pravo raspoloženje progresivne poliske javnosti i najiskrenije uverenje poljskog naroda. Pismo glasi:

Poštovani gospodine Predsedniče, PUN POŠTOVANJA i uzbuđenja, kao i mučnog uznemiremja zbog situacije u kojoj su se usled tragičnih i žalosnih događaja našli češki i slovački pisci, molim Vas, gospodine Predsedniče, da izvolite premeti svojim. kolegama, izraze moje najdublje solidarnosti & njima, izraze istinskog bratstva od strane poljskog pisca, koji doduše ipražava samo sopstvene misli i osećanja, ali veruje i, još više, zna da će naići na podršku ogromne većine poljskih pisaca za koje reči: istina, ljubav, vernost, nada, patriotizam i napredak nisu umrle ili se misu pretvozile u teški kamen.

Molim Vas i Vaše kolege da znate da ste u danima Vaših stvaralačkih nastojanja, tako važnih za budućnost celog sveta, imali u poljskim piscima i intelektualcima prijatelje oživljene nadom, a kada ste preživljavali dane, za Vas i Vaše marode naročito teške — bili smo s Vama, iako lišeni slo-

|» ID/AN/N

bodnoga glasa u vlastitoj otadžbini.

Sigurno dobro znate da je osećanje bespomoćnosti pred nasiljem i premoći poraz majteži od svih ljudskih poniženja, a taj poraz postaje teret naročito težak u vreme kad najbolje tradicije vlastitog: naroda bivaju osramoćeme, sloboda reči uništena, istina pogažena. Svestan sam da moj glas političkog i moralnog protesta neće izravnati i izravnati me može sramotu kojoj se pred mapredmim mnenjem celoga sveta izložila Poljska. Ali ovaj protest, rođen iz srdžbe, bola i stida jedina je stvar koju u sadašnjem trenutku mogu da ponudim Vama i Vašim prijateljima i kolegama. Molim Vas, dakle, da ga primite s nadom... Ali ne govorimo o nadi. Čuvajmo nadu. Učvršćujmo nadu. Radimo za madu.

Varšava, septembar 1968. . Ježi Andžejevski, s. IT.

Pismo Ježija Andžejevskog predstavlja u prvom redu visoko moralni čin i znak intelektuame i ljudske hrabrosti. Istorija književnosti poznaje mnoge pisce koji su bili veliki stvaraoci a mali ljudi. U slučaju Ježija Andžejevskog veliki pisac, koji svojim delom „produžava najslobodoumnije tradicije poljske literature, ovim gestom je potvrdio i svoju ljudsku veličinu, a njegov plemeniti glas je u ovim ieškim trenucima glas nade i ohrabrenja. .

U imaginarnom gradu Alvina Nikolaisa

Sloboda egzistencije data je samo kao' identičnost s poreklom, koje mišljenje ne može dostići (K. Jaspes)

}

OVOGODIŠNJI Beogradski internacionalni teatarski festival (Bitef), tek drugi po redu a već toliko fiksiran u međunarodnom svom značenju da sc o njemu mora povesti računa na SVI područjima međuljudskog komuniciranja pozorišnom umetnošću, predstavio nam je, među ostalima, i plesnu trupu Alvina Nikolaisa iz Njujorka. Zašto jedan ansambl igrača među raznim mpozorištima? »Bitef«, u SVOm generalnom programu, kaže da »ima nameru da svake godine prikaže SVOjoj publici one scenske umetnosti koje različitim putevima utiču na THOdemo mpozorište«. I zalsta, VeC prošle, prve Bitefove godine, indijsko kata-

kali-pozonište, teatar-laboratorium „Je ži Grotovskog iz Vroclava i mnjujorški Living-teatar uverili su nas u postojanje tog uticaja, Ali i ako se me bi radilo samo o »uticaju«, koji je svagda aktivan među svima granama umetnosti, učešće Plesnog: pozorišta Alvina Nikolaisa na Bitefu ima svog op ravdanja, jer je ta plesna grupa svOjevrsni vid antiteatra, ne u smis]u Sartrove apologije »antiromana«, već Jednostavno zato što, analogno tezi savremene fizike o antimateriji kao potvrdi postojanja materije, osnovna Nikolaisova udbja u plesno-scensikoj kompoziciji »Imago« pledira za ukidanje kontroverze, između tragičnog i komičnog, dobra i zla, muškog i ženskog, makrokozmičkog i mikrokozmičkog, vasionskog i ljudskog.

Neki su se prevarili da u tom koreografskom objektivizmu, u tom plesno ekspresivnom mneutftralizmu, u tom antiteatralnom ognađivamjju od suprotnosti tragičmnog i komičnog, tužnog i veselog, vide posnu sušu humanosfi, nestašicu naših starostavnih suza i uzdaha, gubitak vekovne hrane svakog pozorišta (pa i plesnog) ukidanjem svođenja ljudskosti na seks, na strah od smrti, na dileme čulnosti i misaonosti. Ali, džinovski napredak fizike i astrofizike, astronomije i kozmologije, mikrobiologije i kibernetike izmenio je do korena ljudski senzibilitet, pa, je tako i zato, mod dejstvom veličanstvenih maučnih otkrića ovog doba, nastupila i promena c5ietskih kriterijuma za procenu vredmosti savremene umetnosti: osetivši se česticom vasione, pripadnikom svefa galaksija, čovek, osećajno i misaono biće na jednoj od planeta Sunčanog sistema, mije osiromašio, Već naprotiv, postao dublji i univerzalniji, stanovnik jednog perifernog kućerka ma kozmognrafskoj marli, svestan svoje sićušnosti i svoje mirne, lucidne moći da bar masluti zakonitosti kojima je podvrgmut.

Alvin Nikolais, više intuitivno no racionalno, pojmio je, intimno je doživeo tu radikamu promenu ljudske svesti i ljudskog ukusa (smisla za lepo, čarobno, očaravajuće, divno, Zzamamno, besmisleno i bezrazložno), pa je u svom koreografskom . opusu »Imago«, oslobođen od svih predrasuda tradicionalne plesne estetike, prizvao jedan imaginarni »Grad neobični«, nazvan »Imago«, što će reći: slika, ali i privid, varka, senka. Neobični grad Imago, razume se, samo je plesna, igračka metafora za jednu viziju sveta koji se monšalantno i pOoetski bezobzirno odljusnuo od namelljivog i uprošćenog sveta stvarnosti. To je svet mašte, a mašta je, po Nikolaisu samo HUzlet naše nmeutoljivc gladi, naše žudnje za prizivanjem sveta, dubljeg i jasnijeg od OVOE koji imamo i racionalno poznajemo.

Plesnu strukturu Nikolaisove kompozicije »Imago« sačinjavaju jedanaest plesnih numera. Probrao sam, po ličnom ukusu, među njima tri, koje ću pokušati da verbalno opišem.

Bogomoljke. — To je ime insekta sa člankovitim udovima. Potrčao sam starom, dobrom, naučno Dpouzdanom Bremu i' našao užasni DpOodatak: ženka ove vrste imsekta proždire simijeg mužjaka. Tog mečusobnog uništavanja ima samo još u biološki visoko razvijenoj vrsti Homo sapiens: ratovi u ime ideologija, principa, fanatizovanih uverenja. Alvin Nikolais, nadahnuti koreautor, kostimograf, kompozitor i scenograf ove numere, ove slike, prikazao nam je samo egzistencijalnu stravu insekta bogomoljke, mjen besmisleni, ni, besciljni užas.

Ograde. Dve lelujave rampe od horizontalnih traka. kao dva četvorolinijska motna sistema, dovoljan su razlog za bezrazložna trčkaranja bića, levo-desno i obratno. Među tako omeđenim pregradama bića se fiskaju, provlače, migolje, šunjaju, na mahove se i trijumfalno na ramenima mose. Zadižu nevino kobne pantljike, potiskuju ih ka tlu, ležu pod njihovu falasastu upomost, kotrljaju se poleđuške, kad bezazlene vrpce odskoče na neku malu, sasvim savladljivu isimu. Ali, svačije tumaranje ostaje na sopstvenoj stazi. Bića se te trošne zakonitosti sudbinski pridržavaju.

Vrh krova. — U beskonačnom prostranstvu galaksija, u neprozirmoji fmini vasione — dvoje. Bio bi to kič astronautičke poetike, kada meko i lako gibanje muškarca i žene ne bi di-

· salo sponim ritmom bestežinske oslo-

bođenosti vremena i tihom, trajnom začuđenošću bića pred večnom, nedokučivom tajnom sveta. Tek tu dvoje čine jedno merazdeljivo biće, osučeno biološkom zakonitošću ma dva pola. Besčulno se na mahove dodiruju licima. Njišu se u smirenosti čuda, usamljeničkog sklada i slatkoj oslobođenosti od svih ciljeva, svih želja. Odupirući se o njegova stopala i kolena, sa unatrag isturenim rukama u mjegovim ispruženim rukama, ona se napinje nad bezdanom. Drže se tako u nemom čuđenju. |

Nikolais se poslužio raznim formulama plesnog jezika: elementima klasičnog baleta, ponekom figurom savremenog karakternog blesa, igračkim entitetima ritualnog sakralnog plesa naroda Dalekog istoka, muestimično tragovima ritmičke gimnastike Žaka Dalkroza, po gdegde obrascima zgušnjavanja i razređivanja grupa 1Z ekspresionističkog manira Rudolfa l.abana i Meri Vigman, najčešće POoZicijama koje su žive reminiscence na marionetsko pozorište. No, ni Šekspi rovoj stvaralačkoj individualnosti niie smetalo da se služi gotovim kronikama i tekstovima svog doba. Od samog početka igre primetite jasno lič. nu osobenost koreografove plesne rečenice: blaga odstupanja pojedinaca od stava i ritma grupe, bočno povilanje iz vertikale, diskretne asimetrije u

TEPIC ORC KEBA GITA OOU DEO CRTU NOVA AIO Nr ai O TITENJKJEINCOKO GET er zMR=ci SmS AFNP IKE ZGPKSBGGIIPG ii OaOMG=rimarpg(var ND JB EP Uz UW|r WIEN O ISiSa pin ya: mp: ar ar ari iSe ia zrRRORIiCNNI Ni

komponovanju amsambla, lake prolazne sinkope u plesnom ritmu. Najzad, funkcionalna efikasnost na bitno svedene elektronske muzike organski je stopljena me samo sa blesnim stavovima i pokretima no i sa samom suštinom, sa unutarmjim smislom svakog. plesa. Jasno.,,je:, jedan mislilac i liričar »govori« jezikom,ipokreta tela, oblicima i bojama kostima, zvucima, skalama svetlosti. Pavle Stefanović

Aragonov list o Dušanu Matiću

NAJNOVIJI BROJ uglednog pariskog književnog lista »Les lettres francaises« velikim svojim delom posvećen je Dušanu Matiću. Povodom sedamdesetogodišnjice rođenja našeg poznatog pisca ovaj list donosi pesnikovu biografiju u kojoj se navode i glavna Matićeva dela. Istovremeno se daju i veoma pohvalne ocene njegovog stvaralaštva. Pored dve prevedene Matićeve pesme, list je objavio još i članak Dragana. Jeremića »Pesnik pod zvezdanim nebom« koji je bio objavljen svojevremeno u »Književnim novinama«. I, na kraju, data je bibliografija Matićevih dela, kaoi bibliografija majznačajnijih radova o Matiću na francuskom i srpskom.

U Matićevim poetskim tekstovima, kaže ovaj list, prepoznaje se prisustvo jednog pravog pesnika istinske inspiracije koja se može nazvati »roma?tičarskim nadrealizmom«. U svima njima postoji zajednička tema, bdenje, koja se ipak razlikuje od _romantičarske mitologije noći i sna. Dušan Matić ie nadrealistički pisac novog tipa kod koga se veliki delirijum bez prekida povezuje sa kritičkom svešću.

»Književne novine« će u sledećem broju obeležiti jubilej ovog našeg istaknutog pisca ı svog eminentnog saradnika. Nagrada »Odjeka« za kratki esej

REVIJA za kulturu, umetnost, nauku i društveni Život, sarajevski »Odjek«, raspisala je nagradni konkurs za kratki esej iz oblasti estetike, literature i umetnosti (muzika, pozorište, arhitektura. film itd.).

Tekstove obima od 3—5 kucanih strana sa proredom, potpisane šifrom, ireba dostaviti na adresu redakcije »Odjeka« najkasnije do 15. decembra ove godine. Adresa redakcije je: Sarajevo, Dobrovoljačka 16. Na koverti treba naznačiti da se radovi šalju za konkurs.

Predviđene su tri nagrade u iznosu od 3.000, 2.000 i 1.000 novih dinar. Fored nagrađenih, redakcija će otkin!ti izvestan broj radova i objavi ih u reviji. ı

Rezultati konkursa biće obiavljeni " »Odjeku« od 1. januara 1969. goine. KNJIŽEVNE NOVINE