Student

MORALNI SUKOBI U NAŠEM DRUŠTVU

PROf. RADOMIR D. LUKIĆ

Pod moralnim sukobom razumemo sukobe različitih morala u jednom istom društvu. Nema društva bez takvih sukoba. Razlika među društvima u tom pogledu sastoji se samo u različitom stupnju oštrine sukoba. Svako društvo je sastavljeno iz mnogobrojnih klasa, slojeva, zanimanja, skupina, iz Ijudi vrlo različitih po svom ekonomskom položaju, bogatstvu, stupnju obrazovano* sti, načinu života itd., a to su sve značajni druŠtveni činioci od kojih zavisi i sam moral. Otud i onoliko više ili manje različitih morala koliko i takvih različitih skupina različitih Ijudi. Jedno društvo које se nalazi u procesu đubokog preobražaja, kakvo je naše društvo. na prelazu iz seljačkog u gradsko, iz poljoprivrednog u industrijsko, iz nerazvijenog u razvijeno, iz kapitalističkog u socijalističko, iz birokratsko-etatističkog u samoupravljačko itd. takvo društvo, nužno, ima još više moralnih sukoba по društva koja su relativno stabilnija i gde je proces menjanja sporiji i manji seže. Zato nije bez interesa, s obzirom na značaj morala, pokušati videti koje su to osnovne vrste morala koje se sukobljavaju u našem diuštvu. Tek tačan uvid u pravo stanje stvari može eventualno pornoći da se utiče na to stanje u pravcu koji se želi.

2. Obično se uzima đa je glavni moralni sukob u našem društvu između tzv. buržoaskokapitalističkog i tzv. socijalističkog morala. Ne ulazeđi ovde u raspravu pitanja koliko sc ova dva morala razlikuju, nama se čini važnim istači da smatramo da je takvo gledište pogrešno i da glavne vrste morala koji se u nas sukobljavaju nisu buržoaski i socijalistički moral. Zašto? Iz prostog razloga što buržoaski moral u nas nije osobito razvijen, nije ni bio, a nije ni sada, preovlađujući moral našeg društva. Buržoasko-kapitalistički • moral u pravom smislu reči, onakav kakav se razvio u razvijenim kapitalističkim zemljama, počev od Engleske pa do Nemačke i SAD, a možda čak i Japana, takav moral u nas se nije nikađ razvio, jer mi razvijenog kapitalizma i razvi,iene buržoazije nismo imali, što dovodi do znatnih teškoća u izgradnji novog, socijalističkog društva, za koju su potrebni brojni preduslovi koje postavlja samo razvijeno buržoaskokapitalistićko društvo. U nas, nosebno u balkanskom delu Jugoslavije, kapitalizam i buržoazija su se tek bili počeli razvijati kad je već došla socijalistička revolucija. Ukoliko je kapitalizam i bio donekle razvijen, buržoazija je bila tek na početku razvoja, jer, iz uzroka u koje sada ne možemo ulaziti, buržoazija u pravom smislu tj. kao klasa i »za sebe«, a ne samo »po sebi«, klasa s razvijenom sopstvenom klasnom svešću razvija se sporije nego kapitalizam. Otuda buržoasko-kapitalisticki moral nije ni postojao on je postojao samo u neznatn’m začecima, a sasvim je daleko od toga da je bio vladajući. Još manje je on mogao da se dalje razvija posle socijalističke revolucije, u potpuno novim društvenim odnosima (sto opet, ne znači da on tjanas sasvim ne postoui izvesni njegovi elementi, naravno, i danas postoje i suprotstavljaju se socijalistickom moralu). Slabost socijalističkog morala u nas ne dolazi od snage buržoasko-kapitalističkog morala vec od njegovih sopstvenih slabosti. Nema sumnje da se on razvija, s obzirom na povoljne društvenoekonomske i druge uslove, Ali se ipak ne može reći da je on već sada vladajući moral u našem društvu. Prosto-naprosto, to ne bi bilo moiguće čak i pod najpovoljnijim uslovima, a kamo li pod našim uslovima, među kojima je bilo i dosta nepovoljnih za njegov razvoj. Ne bi ni pod najpovoljnijim usloviima Dilo moguće zato što se moral razvija relativno sporo, iako razvoj morala može da anticipira revolucioname društvene promene, prethodeći im. Ali to samo u glavnim crtama, što nije dovoljno da takav anticipirani moral bude i ostvaien, pozitivan potpun društveni moral. Socijalizam ako se gleda u istorijskim razmerama tek počinje da se gradi u nas, pa je nemoguce da socijalistički moral bude već toliko izgrađen da bude vladajući. Sto se tiče posebno naših nepovoljnih uslova za takav razvoi koji su sprečili da se socijalistički moral u nas razvije u onoj meri ц kojoj bi inače bilo moguce, navpšcemo ovde samo one glavne. . , Ргу .°’ . više polovine našeg stanovišta i aalje zivi na selu i bavi se zanimanjima која se zasmvaju na privatnoj svojini. Cak se u poslednje vreme broj Ijudi koji se bave ovakvim zammanjmia širi. I makoliko tzv. »lični« rad ла »licmm« sredstvima proizvodnje ne bio. u krajnjoj hmji, protivan socijalizmu, ipak је ocito da on nije tipično socijalistički. Zatim. jvaj »hcni« rad je u velikom broju slučajeva 110 ne kaptolUtički О" 0 ЗД £ jS! Ue t "b“ ocijahsticka morala: najpre jedan etatističko-

birokratski, a zatim samoupravljačko-demofcratski. I oba morala su propovedali i širili uglavпош isti Ijudi —• revolucionama elita, avangarda. Međutim, jedan od osnovnih uslova za iispeh stvaranja jednog novog morala koji je utvrdila sociologija morala jeste upravo dosiednost propovednika novog morala. Veoma rđavo deluje kad oni propovedaju najpre jedan, a posle drugi moral, i to deluje utoliko goге ukoliko je razmak vremena između ргороvedi dve vrste morala kraći, a on je u nas bio zaista kratak. Treće, sam оуај prelaz s jednog morala na drugi morao je izazvati i u samoj moralnoj eliti izvesne nepovoljne posledice ni ona nije ostala moralno potpuno integralna i neki njeni delovi ostali su stvarao privrženi starom шоralu, iako su se bilo licemerno bilo s uverenjem, izjašnjavali za novi moral. To, naravno, opet nepovoljno deluje na prihvatanje novog morala, jer nesklađ između reči i dela nigde ne izaziva tako štetne posledice kao upravo u širenju jiorvog morala. Najzad, ćetvrto, jasno je da naš samoupravljački društveni sistem još nije dograđen, pa zato nije moguće ni da postoji jedan relativno potpun i neprotivrečan moralni sistem. U njemu postoje mnoge protivrečnosti, nedovršenosti i praznine. Uzmimo samo protivrećnost između težnje ka »uravnilovci« i ka jačoj razhci prihoda, između šire i uže vlasti samoupravnih organa itd, 3. Koji su onda to morali koji su vladajući u nas i čiji je sukob sa socijalističkim moralom glavni moralni sukob? Cini nam se da su osobito u balkanskom delu Jugoslavije, s jedne strane seljački, a s druge malograđanski. čaršijski, »ćivtinski« moral. Seljački morai vlada širokim područjima našeg sela, a znatno se oseća i u gradu. U celini uzeto, ovaj moral ima znatan broj pozitivnih strana, kao što su solidarnost, poštovanje bliznjih, poštenje, izdržljivost itd. Ali je to mof a i koji P° mnogim svojim stranama odgovara jednom zaostalom, nerazvijenom društvu i koji predstavlja značajnu sraetnju ne samo razvoju socijahzma nego, prosto, razvoiu savreraenijeg društva i čoveka. S ovog gledišta, njegova bitna negativna crta je suprotstavljanje širem društvu, a posebno državi i naprednijera, civilizovanom, gradskom načinu života. To je sasvim razumljivo, jer je seljak stotinama i hiljadama godina, upravo otkad zna za sebe, od šireg društva, države i grada, dožh'Ijavao samo zlo, samo eksploataciju, pritisak, ponižavanje. On je bio ne samo predmet nego i nešto gore: biće koje služi za podsmeh i šikamranje u svakom mogućem vidu. Dugo vremena slagana mržnja i nepoverenje ne mogu se izbrisati ne samo decenijama nego ni novim vekovima, a пајшапје dvadesetogodišnjim postojanjem socijalizma, utoliko pre što se { u toku tog postojanja događalo da seljak doživi nepnjatne stvari. Prema tome. seljački moral je moral zatvorenog, uskog društva, patrijarhalno-seoskog, za koga šire društvo predstav Ija neprijatelja, u odnosu na koga je sve dopušteno. Ovakav uski, egocentrični moral je u nas još uvek glavna moralna snaga i s njim se mora ozbiljno račtmati. ' Seljački moral, naravno, nije jcdinstven. lako rma istu osnovu, ipak se znatno razlikuju dve njegove glavne vrste. To su ratarski, ravmčarski, i stočarski, planinsko-dinarski. Onaj prvi ima p>ozitivnu crtu u vrednoći, cenjenju rada, upomosti i raspodeli prema rađu, dok je glavna pozitivna crta ovog drugog u herojstvu i solidarnosti prema svojoj užoj bratstveničko-plemenskoj zajednici. Oba imaju i negativne crte, osobito оуај drugi, u kome bratstvenirko-plemenska solidarnost često prelazi u »plemenštinu«, tj. potpuno nejednak stav prema

čoveku iz uže zajednice i prema onom sa strane; rad se ne ceni nego nerad i »gospodstvo«, što pcvlači za sobom i težnju da se živi na tuđ račun i da se neracionalno i rasipnički troši; herojstvo često ide sa samoprecenjivanjem, samohvalisanjem i razmetljivošću, a i sa težnjom da se drugi, pogotovu slabiji, tlači i eksploatiše. Malograđanski, ćivtinski moral je moral koji vlatia pretežno u našim gradovima. To jc moral čaršije, sitne, zatvorene zanatsko-manufakturne, trgovačko-zelenaške privrede, zasnovane na sitnoj računici, bez dugoročnog predviđanja i interesa, sa oštrom konkurencijom koja se pretvara u »podmetanje nogu« itd. Moral sitničarski, pakosnički, do krajnosti egoističan, koji preporučuje podvalu i bezobzirnost, koji se suprotstavlja svakom zajedničkom poduhvatu i organizaciji, moral eksploatatorski u najvećoj meri, špekulantski i nečovečan, koji je toliko negativan da je teško naći mu i jednu pozitivnu crtu. Seljački i čivtinski moral, iako u ponečem i sukobljav’aju se između sebe i sa socijalističkim moralom i to daje osnovni ton našem moralnom sukobu. Pritom ćivtinski moral prodire i na selo, pogotovu u izvcsne slojeve seljaka polutana. 4. Ovim moralima treba dođati i ostatke primitivnog morala, onoga iz rodovsko-plemenskog društva, gde još vlada krvna osveta, ponekad i higamija, apsolutno potčinjavanje žena i omladine, priznavanje za čoveka samo člana svog užeg roda, surovost i odricanje Ijudskih svojstava u odnosu na Ijude van roda itd. Tu spada i birokratski moral, koji ima đosta dubokog korena u birokratskim državama koje su vladale Balkanom ranije, a koji je pojačan birokratsko-etatističkim moralom »socijaJističkog« tipa. Uza sve to u najrazvijenijim gradskim sredinama .osobito u izvesnim slojeviraa omladine koja ili suviše dobro ili suviše rđavo živi, počinje da se javlja i robotsko-reificirani moral s mhihstičkim prizvukom. koji je antiljudski, jer u čoveku ne gleda ličnost nego stvar koja služi kao i svaka druga. Ovakav moral uzdiže cinizam, anarhizam, pa čak i zločin. Ove manje značajne vrste morala povezuju se s onim vladajućim na jednoj, kao i sa buržoaskim i socijalističkim na drugoj strani, u najčudnijim kombinacijama i tako se dobija niz melezanskih moralnih tvorevina čija su dejstva nepredvidljiva, ali ne manje štetna. Osobito je štetna i značajna kombinaci ja birokratskog morala s primitivnim i stočarskim, koja je dosta česta. Опа dofprinosi mnogini štetnim pojavama u našem društvu. Ne manje je ncgativna i kombinacija uskog, plemenskog i seIjackog morala sa samoupravljačkim, usled čega se samoupravljanj e shvata kao sredstvo za ostvarenje sopstvenih interesa na štetu društva bilo da je reč o saraoupravljanju u radnim orga nizacijama, u opštini ili drugim političkim zajedmcama. 5. Kao što se viđi Дlе samo socijalistički mo,prosto .moral razvijenog civilizovanog društva, moral koji ceni rad, zalaganje, savesno obavljanje svog zadataka. širokogrudost i prema široj zajednici, disciplinu i organizaciju, racionalnost itačnost iostale odlike čovekakoii zivi u razvjenom .složenom društvu i koii 1e stoga nužno solidaran s njim, takav moral , 3 Т а /,^ lЈе та lе^ и b " tlcu s na šom moralnom zaostalošcu Protiv njega se udružuju inače sukobljem seljački i ćivtinski moral, a njifna se pndruzuju i ostaci drugih pr.'mitivnih morala. Putevi. i ishođ ove bitke zavisiće u znatnoj meri i od podrobnog naučnog proučavanja osnova razvoja i snage svakog od učesnika bitke. A to upravo i treba da pruži sociologiia morala u nas.

NAGRADE СК SAVEZA OMLADINE SRBI|E

ZA SLIKARSTVO Prvu nagradu Г lOOO n. d.) dobio je PETAR ĐORĐEVIć; drugu nagradu (800 n. d.) đobio je BORIVOJE MiTIC; dve ravnopravne trećo nagrade (po 600 n. d.) dele MIŠA COLOVIć i JOVAN L RAKID2IĆ.

ZA GRAFIKU Prvu nagradu (800 n. d.) dobio je ŽIVKO ĐAK, a drugu (600 n. d.) ZORAN JOKIC. NAGRADA ZA VAJARSTVO Prva nagrada (1000 n. d.) dodeljena ie RAT> KL VULANOVIćU, a druga (800 n. d.) NADEŽDI KOJADINOVIĆ. (O OSTALIM NAGRADAMA ĆITAJTE \'A 10, STRANI)

IZVORI KOJE

Izvori koje nosimo Do zore U jutro se u reku pretvore Slabo se cvet Sa prolećem slaže U grudima snovi o Ijudima U grudima snovi o Ijudima Centar grada U srce premestih Pa me ulice kao lude traže * * * Kako divno Prema nebu letim Silazeći u tajne bunare * Oko jabuke i I njezinib mirisavih zraka Zemlja kruži U nama galame snovi Zapahnuti svežanom Kao cvetovi divljeg maka

BRANKO LETIC

JESENJI PUT

Nas dvoje prelazimo polje. Jesenje trave zlatorune Mrse nam put u rosi. Još dosta do grada ostalo je I Ijubav se naša rasplamsava Ko septembarsko sunce u granju O, kako bi bilo divno Da je beskrajna Ijuba* I da nikud ne vodi Ovaj prašnjavi put.

PREDRAG CUDIĆ

BOR

Godine Godine i mudrosti U čvorovima Prokaplje Zamrzli šapat Međ granje II suza' II smola Orao mu u kruni Pravi sunčanu gozbu Mlazom ga krvavim zalije Zadrhti Od blage strasti Stegnu ga Ijušture Od suvog zlata A on bi odletio Prinio bi staračku kičmu Uz toplu peć zvijezda O, kobna stijeno! I bjesomučno se klati Ja mu u korijenu Kao klatno sata Ja mu u misliraa Kao sigurna omča

NEBESKA ELEGIJA

Iznad nas putuju zvijezde Dok mi lijeno ležimo na leđima Daleki svjetovi U našim zjenicama Mliječne putanje Po žutim pticaraa Po Ijudskim tijelima Od pepela daleki svjetovi U našira rukama Beskrajna vaslona Pustinja Sa dalekim I tužnim kaktusima

IBRAHIM HADŽIĆ

8

STUDENT

1968/8